p-24- Werken met grafismen Gerrit Van den Breede Regelmatig worden wij met vragen geconfronteerd zoals: "Hoe kan ik mijn tekeningen, aangemaakt met een PC-tekenprogramma, omzetten naar een taktiele vorm ?", "Zijn er in Belgi‰ betaalbare systemen beschikbaar om effici‰nt taktiel grafisch materiaal aan te maken ?", "Hoe kan ik, vertrekkende van een gewone tekening op papier, een taktiele versie aanmaken ?", "Wat heb ik, buiten zwelpapier, nog nodig om een taktiele landkaart aan te maken ?", "Wat is Thermoform ?" Deze vragen komen hoofdzakelijk van mensen uit het onderwijs die met visueel gehandicapte leerlingen of studenten te maken hebben. In de ziende wereld weten we maar al te goed dat zelfs een vluchtige schets al heel wat kan verduidelijken. Minder voor de hand liggend is het om een tekening toegankelijk te maken voor blinden, terwijl ook voor hen een tastbare tekening verhelderend kan zijn. Er zijn diverse mogelijkheden beschikbaar die we in dit artikel bespreken. De drie belangrijkste methodes zijn: het thermoform-proc‚d‚, zwelpapier en een grafische brailleprinter. Een vierde methode, die momenteel wat naar de achtergrond verschoven is, bestaat uit het werken met een aangepaste inktstraalprinter. 1. Taktiele voorstellingsmogelijkheden 1.1. Het thermoform proc‚d‚ Wellicht is dit de oudste en meest bekende methode. Ze bestaat erin dat men met behulp van allerlei materiaal (koord, ijzerdraad, harde kunststof,...) een tekening samenstelt waarover een plastic folie gelegd wordt. Daarna wordt hierboven een verwarmingselement geplaatst dat zorgt voor het soepel worden van de plasticfolie. Tijdens het opwarmen van de folie zorgt een vacuumpompje ervoor dat de ruimte tussen het origineel en de folie luchtledig gezogen wordt. Het resultaat is dat de folie de vorm van het origineel gaat aannemen. Op deze wijze kan men bovendien brailleschrift of de omtrek van kleine voorwerpen dupliceren. De plastic folie is zeer slijtvast en daarom wordt deze methode veel gebruikt om didactisch materiaal aan te maken. Belangrijkste nadeel van deze werkwijze is dat het maken van het origineel veel tijd en ervaring vraagt. In dit nummer kan u een technische fiche vinden over een dergelijk thermoform toestel. 1.2. Zwelpapier Dit speciale papier heeft de eigenschap op te zwellen bij opwarming. Indien men met een zwarte stift bv. een cirkel tekent op dergelijk papier dan zal deze cirkelvormige lijn "opzwellen" bij het opwarmen met een infrarood lamp (fuser). De zwarte vlakken absorberen immers meer warmte dan het omringende licht- of niet gekleurd papier. Het niveauverschil is zeer gelijkmatig. Voordelen zijn snelheid en eenvoud. Nadelen zijn de relatief hoge prijs van een A4-blad zwelpapier (40 BEF) en de lagere slijtvastheid ten opzichte van de plastic folie die gebruikt wordt bij het thermoform proc‚d‚. Het is ook mogelijk om brailleschrift aan te maken met deze methode. Als alternatief kan men ook een thermo-pen (Thermo-Stift) gebruiken. Het werkingsprincipe is als volgt: met de opgewarmde schrijfpunt beweegt men over het zwelpapier waardoor er verhogingen ontstaan op de plaats waar men "geschreven" heeft. De thermo-pen bezit op zijn punt een elektrisch verwarmingselement dat een temperatuur bereikt van zo'n 130řC. Naast de versie met netadapter is er ook een beschikbaar die gebruik maakt van oplaadbare batterijen. De prijs bedraagt ongeveer 5.300 BEF / 275 NLG. Meer inlichtingen krijgt u bij de Duitse producent/leverancier: Innovative Techniken (zie verdelerslijst). 1.3. Brailledrukker met grafische mogelijkheden Vooral de laatste jaren zien we dat er meer en meer brailledrukkers met grafische mode aangeboden worden. Op de Belgisch-Nederlandse markt zijn ons volgende toestellen bekend: Index Basic, Index Everest, Versapoint, Thiel Beta-X3, Thiel Interpoint Bax-10 en de Elekul. Dergelijke brailledrukkers zijn in staat om hun puntjes veel dichter bij mekaar te drukken dan nodig is voor braille, zodat een tekening kan samengesteld worden. Een vereiste is natuurlijk dat deze mogelijkheid softwarematig ondersteund wordt. Het aanstuurprogramma moet in staat zijn een grafische file (zoals PCX), die de tekening voorstelt, om te zetten naar de gepaste stuurcodes voor de brailleprinter. Een aantal van deze programma's (vb.: Versapoint Graphics en ETgraphX) zijn beschreven in de technische fiches van dit nummer. Dikwijls is het zo dat deze programma's sterk toegespitst zijn op ‚‚n bepaalde brailledrukker of op de modellen van ‚‚n producent. Een andere mogelijkheid bestaat erin een gewone tekening op papier te scannen zodat ze met een tekenprogramma (zoals Paintbrush) verder kan aangepast worden. Vanaf het tekenprogramma kan men dan dezelfde weg volgen zoals hierboven beschreven. Ten slotte dient nog vermeldt dat bij een aantal brailleprinters een - eerder beperkt- tekenprogramma meegeleverd wordt, zodat onmiddellijk in grafische mode kan gedrukt worden. 1.4. Aangepaste inktstraalprinter In IM 4,4 (december '90) en IM 5,3 (oktober '91) hebben we reeds technische fiches gepubliceerd over de Howtek Pixelmaster, een aangepaste inktstraalprinter. In plaats van gewone inkt wordt er een speciaal soort plastic op het papier gespoten dat na droging voelbaar wordt. Op deze wijze kan men zowel taktiele tekeningen als braille produceren. Er zijn verschillende redenen waarom deze werkwijze nog niet doorgebroken is. Allereerst is de prijs van dergelijke printer zeer hoog (ongeveer 500.000 BEF / 2.600 NLG). De plastic inkt kwam vrij makkelijk los van het papier terwijl het reli‰f amper voldoende was. In de USA werkt men aan een verbetering van deze methode. Wij houden u op de hoogte van de ontwikkelingen ter zake. 2. Interactieve hulpmiddelen Voor onderwijsdoeleinden zijn er een aantal interactieve systemen beschikbaar. Ze zijn meestel samengesteld uit een PC met spraakweergave, gekoppeld aan een drukgevoelig tablet (zoals Nomad, Genius,...) met daarop een taktiele tekening bevestigd. Aan bepaalde gebieden van dit drukgevoelig tablet wordt een spraakboodschap gekoppeld. Een voorbeeld zal dit verduidelijken: Men maakt eerst een taktiele kaart van Europa volgens ‚‚n van de hierboven beschreven methodes (thermoform, zwelpapier of brailleprinter). Deze kaart bevestigt men op het drukgevoelig tablet dat aan een computer gekoppeld is. Met behulp van het bijgeleverde programma kan er interactief gewerkt worden. Zo kan bv. het gebied van het grafisch tablet dat overeenkomt met bv. Luxemburg gekoppeld worden aan de spraakboodschap die de landsnaam uitspreekt. In dit verband kunnen we het Nomad systeem (IM 5,3) en de Audio-Touch van de fabrikant Innovative Techniken (zie verdelerslijst) vermelden. 3. Besluit Diverse mogelijkheden worden aangereikt om tekeningen taktiel weer te geven. De plastic folie (thermoform) geeft een mooi resultaat maar vraagt veel tijd en ervaring. Naast de speciale folie dient men te beschikken over een niet alledaags apparaat. Het zwelpapier geeft de mogelijkheid om snel te werken. Maar de infra-rode lamp die vereist is om het beschreven papier gelijkmatig op te warmen is moeilijk te vinden. Indien men reeds over een brailleprinter met grafische afdrukmogelijkheden beschikt geeft dit de mogelijkheid om snel te werken zonder extra kosten. De kwaliteit is echter duidelijk lager dan bij de vorige twee methodes.