p-38- Verslag van de vierde ICCHP te Wenen Gerrit Van den Breede Roderik Erens Van 14 tot 16 september 1994 werd voor de vierde maal de "International Conference on Computers for Handicapped Persons" georganiseerd door het Oostenrijkse Computergezelschap en het Instituut voor Elektrotechniek van de Technische Universiteit in Wenen. Sprekers uit hoofdzakelijk Europese landen gaven een beeld van het onderzoek naar computeraanpassingen voor gehandicapten. Zoals dat ook in vorige edities het geval was had een belangrijk deel van de presentaties betrekking op geavanceerde hulpmiddelen voor visueel gehandicapten. Een heet hangijzer op deze conferentie was de toegankelijkheid van grafische gebruikersinterfaces (GUI's) voor blinden en slechtzienden. Een ander thema dat veelvuldig aan de orde kwam zijn elektronische publikaties (kranten, tijdschriften, boeken). Het blijkt dat hiervoor in Europa diverse gelijkaardige systemen ontwikkeld zijn. 1. GUI's toegankelijk voor blinden en slechtzienden De meest bekende GUI's zijn OS/2, MS-Windows en de System 7 van Apple Macintosh. Veruit het meeste onderzoek wordt gedaan naar toegangssoftware voor MS-Windows. Naar aanleiding van deze problematiek werd een aantal jaren geleden in het kader van het Europese TIDE-programma, het GUIB-project (Textual and Graphical User Interfaces for Blind People) opgezet. Volgende universiteiten participeren hierin: Stuttgart (D), Berlijn (D) en Florence (I). De Duitse producent van hulpmiddelen Papenmeier heeft hiervoor een leesregel (Braillex 2D-Screen) ontwikkeld die voorzien is van: - 2 rijen met 80 braillecellen - 25 verticale cellen voor het weergeven van regelinformatie - Horizontale en verticale cursor-routing - Een in de leesregel ingebouwde spraaksynthesizer - Een aanraakgevoelig scherm waarmee de muispointer bestuurd kan worden De resultaten van dit onderzoek bespreken we hierna. We halen ook enkele aanverwante onderzoeken aan die niet onder het GUIB project vallen. 1.1. Alternatief voor de muis Een belangrijk aspect is een alternatieve bediening van de muispointer via de cursor-routingschakelaars of via het Touch Pad. Er zijn positieve resultaten bereikt met de bediening via de cursor-routingschakelaars (deze alternatieve muisbediening is terug te vinden in de Windots GUI- toegangssoftware van Papenmeier), terwijl bediening via het aanraakscherm een stuk moeizamer bleek te zijn. Dit zijn niet de enige alternatieven: bij WindowBridge en ScreenReader/2 wordt de muispointer bestuurd met de numerieke toetsen en bij Virgo met de duimtoetsen van de leesregel. 1.2. Grafische informatie Een groter probleem dan de muispointerbesturing vormt de enorme hoeveelheid grafische informatie die op het scherm staat. Naast de tekst heeft een ziende direct informatie over het lettertype, de grootte en de kleur van de letters, de attributen, enz. De tekst kan in een dialoogvenster staan, onder een icoon, in een menu of op een knop, waardoor telkens een andere reactie van de gebruiker gevraagd wordt. Al deze extra informatie is belangrijk bij het werken met GUI's en moet op een adequate manier toegankelijk gemaakt worden voor blinden. In het GUIB project wordt de extra scherminformatie uitgesproken door de spraaksynthesizer terwijl de normale tekst op de brailleleesregel (2 x 80 cellen) getoond wordt. Een andere mogelijkheid is dat men spraak of braille ondersteunt met geluidssignalen (zogenaamde 'earcons'). In o.a. de universiteit van Zrich (CH) en die van Las Cruses (New Mexico, USA) experimenteert men met toevoeging van eenvoudige computergeluiden, die aangeven in welke context de tekst staat. Daarnaast kan de stem van de spraaksynthesizer automatisch variren naar gelang de context. Aan de universiteit van Berlijn wordt gewerkt aan een ruimtelijke presentatie van de spraak. Via vijf luidsprekers (links, rechts, voor, achter en boven de gebruiker) wordt de spraak ruimtelijk weergegeven. Bij het voorlezen van tekst op het scherm, hoort men de spraak van links naar rechts lopen. Bij een regelsprong begint de weergave weer links en een stukje lager in de ruimtelijke waarneming. Zo is het dan geleidelijk mogelijk de positie en indeling van tekst op het scherm te bepalen. Uit onderzoek blijkt dat we met ons gehoor horizontaal ongeveer 13 posities kunnen onderscheiden en vertikaal ongeveer 5 posities. Niet alleen bij GUI's is de positie van de tekst op het scherm belangrijk, maar ook bij elektronische rekenbladen (spreadsheets). De nauwkeurigheid waarmee ruimtelijke spraak kan worden waargenomen is ruim voldoende om de afzonderlijke kolommen in een elektronisch rekenblad te herkennen. Al bij al blijkt dat alln braille of spraak onvoldoende is om met GUI's te werken en er wordt veel onderzoek gedaan om via geluidssignalen of manipulatie van spraak de context waarin tekst wordt gepresenteerd toegankelijk te maken voor blinden. 1.3. Training in GUI's Een belangrijk punt dat aan de orde kwam is training van blinden in het gebruik van GUI'S. In het GUIB project is een trainingsprogramma ontwikkeld waarin in een aantal stappen MS-Windows wordt uitgelegd aan blinden. De blinde gebruiker wordt allereerst vertrouwd gemaakt met het schermaanzicht van MS-Windows met behulp van een velcrobord waarop taktiele elementen (zoals iconen, knoppen, menu's en vensters) aangebracht worden. Vervolgens leert hij de betekenis van de MS-Windows elementen via een spraaksynthesizer en een aanraakbord met daarop het bovengenoemde velcrobord. Zodra men een voelbaar MS-Windows element aanraakt wordt de betekenis ervan voorgelezen door de spraaksynthesizer. Aan de universiteit van Stuttgart heeft men de WinTrain tutorial geschreven. Gebruik makend van een multimedia-geluidskaart (bv. SoundBlaster) worden specifieke Windows opdrachten voorgelezen, die vervolgens met de leesregel, spraakondersteuning of een combinatie van beide, moeten uitgevoerd worden. Met dit trainingsprogramma zijn de basisbeginselen van MS-Windows in ongeveer vier uur te leren. 2. Elektronisch Lezen Op de ICCHP werd duidelijk dat binnen Europa meerdere gelijkaardige systemen ontwikkeld zijn voor het elektronisch lezen van tijdschriften en kranten. Een bondig overzicht: * Het Oostenrijkse programma "NewsReader". Dit is een systeem voor het lezen van elektronische kranten en tijdschriften. De kranten en tijdschriften worden per modem aan de lezers verzonden. Het leesprogramma biedt de keuze uit twee gebruikersniveau's: - Voor beginnende computergebruikers: met een extra toetsenbordje (bv: Gravis Game Pad). Er zijn slechts vier knoppen nodig voor de bediening. - Voor de gevorderde computergebruiker is een bediening via het numerieke toetsenbord mogelijk. Deze bediening biedt uitgebreide zoekmogelijkheden en mogelijkheid tot het plaatsen van markeerpunten in de tekst en het maken van aantekeningen. * Het Zwitserse systeem "The Electronic Kiosk" gelijkt veel op het Oostenrijkse. Kranten worden per modem verzonden, omdat experimenten met verzending via het TV-signaal waren gefaald. Het leesprogramma is vooral ontwikkeld voor gebruik met spraak en braille. Alleen de tekst die op de leesregel wordt getoond of wordt uitgesproken is weergegeven op het scherm. * Een Belgische producent van hulpmiddelen, Sensotec, heeft binnen het TIDE/CAPS project een leesterminal ontwikkeld om kranten of andere publicaties in het SGML formaat te kunnen lezen. SGML is een elektronisch formaat (vergelijk het met ASCII, maar dan met de mogelijkheid voor het vastleggen van struktuurelementen zoals: titels, auteurs, sleutelwoorden,...) dat is voorgesteld als standaard voor elektronische documenten, zoals boeken, tijdschriften en kranten. De technische kant van het CAPS project wordt dit jaar afgerond. In een opvolgingsproject, Harmony, zullen auteursrechterlijke problemen aangepakt worden. * Een paar systemen kwamen niet aan de orde op de ICCHP maar noemen we hier voor de volledigheid. Uit dit alles blijkt de grote diversiteit aan programma's voor het elektronisch lezen. - In Zweden is er TextTalk, waarop het Nederlandse ELK-project van het CGL en de elektronische versie van Le Soir zijn gebaseerd. - Naast ELK is er de Elektronische Postbus (EP) van het CBB in Nederland (zie ook Update-Info in dit nummer). Dit systeem is zeer vergelijkbaar met de Oostenrijkse en Zwitserse systemen. Met de EP kunnen tijdschriften per modem worden binnengehaald en met een leesprogramma (ReadEasy) worden gelezen. Elk van de bovengenoemde systemen heeft een eigen digitale code waarin de tekst is opgeslagen. Daardoor zijn ze enkel te gebruiken met hun eigen leesprogramma. Dit bemoeilijkt de uitwisseling van elektronische documenten. Daarom wordt door het CAPS project voorgesteld om SGML te hanteren als Europese standaard voor de aanmaak van elektronische documenten. 3. Andere ontwikkelingen 3.1. Moving braille display Aan de universiteit van Hagen (D) wordt een nieuw systeem voor brailleweergave ontwikkeld. Het is de bedoeling een zeer compact, goedkoop en draagbaar apparaat te ontwikkelen dat door de combinatie met een handcamera vergelijkingspunten heeft met de Optacon. De braillelezer legt zijn handen stil op een klein taktiel scherm waarop de brailletekens onder zijn vingers door worden bewogen. Het taktiele scherm is opgebouwd uit 4 rijen van 18 zeer dicht bij elkaar geplaatste puntjes die door pizo- elektrische cellen omhoog worden geduwd. Twee naast elkaar gelegen puntjes vormen een braillepunt en in totaal kunnen bij het prototype drie brailletekens naast elkaar getoond worden. Door de spanning over de cellen te variren worden de puntjes in een golfbeweging omhoog geduwd, waardoor de brailletekst als een lichtkrant onder de vingers door schuift. Eerste ervaringen van blinde gebruikers met het prototype zijn positief, 95% bleek zonder training direct de bewegende braille te kunnen lezen. Enkele opmerkingen: de braillepunten 2 en 5 werden als minder goed voelbaar ervaren dan de andere punten en twee naast elkaar liggende braillepunten zijn soms slecht te onderscheiden. Bij de verdere ontwikkeling worden hiervoor oplossingen gezocht. 3.2. Het Zweedse "Digital Talking Books" Dit systeem maakt gebruik van een gedigitaliseerde menselijke stem en wil een alternatief zijn voor gesproken literatuur op audiocassette. Het werd door de firma Labyrinten Data ontwikkeld in opdracht van TPB, de Zweedse bibliotheek voor boeken in brailleschrift en gesproken vorm. Als medium werd gekozen voor de CD-ROM schijfjes en verder werd gebruik gemaakt van standaard beschikbare computertechnologie: een PC met minimum een 486SX processor, een PhotoCD-compatibele CD-ROM lezer en een 16-bits geluidskaart (bv. SoundBlaster). En schijfje is goed voor 15 tot 50 uren spraak, afhankelijk van de gebruikte compressietechniek en de gewenste geluidskwaliteit. Het is een taalonafhankelijk systeem aangezien het inspreken door een menselijke stem gebeurt. Het is de bedoeling van de Zweedse groepen dit systeem als standaard naar voren te schuiven zodat uitwisseling tussen verschillende landen mogelijk wordt. 3.3. Synthetische spraak en wiskundige notatie Een probleem bij synthetische uitspraak van wiskundige formules is de moeilijkheid om de structuur van de formule te achterhalen. In het kader van het TIDE/Maths project (zie elders in dit nummer) is aan de universiteit van York het programma MathTalk ontwikkeld. De eerste resultaten van dit project werden getoond op de conferentie. De structuur van een wiskundige notatie wordt weergegeven door de automatische aanpassing van toonhoogte en stem, naar gelang de context. Bijvoorbeeld: sub- en superscript bij getallen worden in respectievelijk hogere of lagere toonhoogte voorgelezen, getallen boven en onder de deelstreep worden met een andere stem uitgesproken. Bij het lezen van wiskundige fomules is het belangrijk een overzicht te hebben hoe de formule er ongeveer uitziet. Dit wordt in MathTalk bereikt door de formule vluchtig te beschrijven met een geluidssequentie. Hogere en lagere geluiden staan wederom voor sub- en superscript terwijl diverse andere geluiden, meestal van muziekinstrumenten, een korte beschrijving geven van de wiskunige formule. Na dit geluidsfragment begint de spraaksynthesizer de formule voor te lezen. Er zijn ons nog geen ervaringen van visueel gehandicapte gebruikers bekend. 4. Besluit We stellen vast dat diverse software ontwikkeld wordt, waardoor MS-Windows, OS/2 en System 7 van Apple Macintosh met de huidige geavanceerde hulpmiddelen toegankelijk worden. Het probleem blijft echter dat GUI's door de manier waarop informatie op het scherm verspreid staat, moeilijk met de regel-georinteerde leesregels en spraaksynthesizers toegankelijk zijn. Goede uitleg en instructie bij gebruik van GUI's is voor visueel gehandicapten van essentieel belang. We hebben ons beperkt tot het bespreken van de naar onze mening meest interessante lezingen van de conferentie. Mocht u belangstelling hebben in n van de onderwerpen, dan kunt u uiteraard kontakt opnemen met de redaktie.