p-01- Infovisie Magazine Driemaandelijks tijdschrift over technische hulpmiddelen voor slechtziende en blinde mensen. Verkrijgbaar in zwartschrift, grootschrift, braille en op diskette. Redactie: Vlicht-Cel Infovisie Kapucijnenvoer 33 B-3000 Leuven Tel.: +(32) 16 33 23 92 Fax: +(32) 16 29 32 53 Visio Amersfoortsestraatweg 180 NL-1272 RR Huizen Tel.: +(31) 2159 857 11 Fax: +(31) 2159 384 56 Vaste medewerkers: Gerrit Van den Breede Jeroen Baldewijns Jan Engelen Roderik Erens Werkten mee aan dit nummer: Maria Noyons Geert Bormans Ria Zwart Vormgeving: Gerrit Van den Breede Jeroen Baldewijns Abonnementen: Belgi: 800 BEF Kapucijnenvoer 33 B-3000 Leuven Tel.: +(32) 16 33 23 87 Fax: +(32) 16 29 32 53 Nederland: 44 NLG Amersfoortsestraatweg 180 NL-1272 RR Huizen Tel.: +(31) 2159 857 11 Fax: +(31) 2159 384 56 Andere Landen: 1.000 BEF/55 NLG Verantwoordelijke uitgever: Jan Engelen Vloerstraat 67 B-3020 Herent De redactie is niet verantwoordelijk voor ingezonden artikelen. Enkel teksten die ondertekend zijn, worden opgenomen. De redactie behoudt zich het recht voor ingezonden stukken in te korten. Vlicht/InfoVisie en Visio kunnen niet aansprakelijk worden gesteld voor onjuiste gegevens die door verdelers of fabrikanten werden meegedeeld. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder de uitdrukkelijke schriftelijke toestemming van de uitgever. p-01- Woord vooraf Beste lezer, We zijn alweer aan het laatste nummer van deze jaargang toe, een nummer dat hoofdzakelijk gewijd is aan het thema "onderwijs voor mensen met een visuele handicap". Het hoofdartikel geeft een overzicht over de onderwijsmogelijkheden voor niet- en slecht- zienden in Vlaanderen en Nederland. Hieraan koppelden we een reeks nuttige adressen. Een aantal artikels is gewijd aan hulpmiddelen. Een eerste artikel gaat over het aanmaken van taktiel grafisch materiaal. In een tweede bijdrage geven we ervaringen met een paar typische hulpmiddelen voor het onderwijs. Omdat we niet de pretentie hebben alles te weten over onderwijs aan visueel gehandicapten lieten we een paar gastschrijvers aan het woord. Ria Zwart is als medewerker van de firma Andersen Consulting goed geplaatst om iets meer te vertellen over software die speciaal voor het onderwijs aan blinden en slechtzienden werd ontwikkeld. Geert Bormans laat ons kennis maken met het Tide/Maths-project, dat wiskundige notaties toegankelijker wil maken voor visueel gehandicapte studenten. Dit alles wordt aangevuld met de verslagen van een studiedag en een internationaal congres. Tenslotte zal u ook merken dat we bij de keuze van de technische fiches rekening gehouden hebben met het thema onderwijs. De redactieploeg van Infovisie Magazine wenst haar lezers prettige eindejaarsfeesten en een voorspoedig 1995! We wensen u veel leesplezier, De redactieploeg p-02- Inhoudstafel p'1 Impressum p'1 Woord vooraf p'2 Inhoudstafel p'3 Update-Info p'9 Onderwijsmogelijkheden voor niet- en slechtzienden in Vlaanderen en Nederland p'20 Scholen voor visueel gehandicapten in Belgi en Nederland p'24 Werken met grafismen p'27 Ervaringen met een paar typische hulpmiddelen voor het onderwijs p'30 Twee nieuwe computerprogramma's voor visueel gehandicapte leerlingen p'33 Verbeterde toegang tot wiskunde: Het Maths-project van de Europese Unie p'35 Verslag studiedag: "De wereld van computers en nieuwe media thuis bij visueel gehandicapten?" p'38 Verslag van de vierde ICCHP te Wenen Technische fiches Diversen p'43 EZ-Form Diverse software p'44 ETgraphX p'45 Versapoint Graphics Memorecorders p'46 Memorizer RM60/RM120 p'47 VoicePad VP793 Schrijfmachines p'48 Canon StarWriter 30 p'49 Adressenlijst verdelers p'50 Agenda p-03- Update-Info * HiSys heeft een aantal databankprogramma's voor blinde scholieren in het basisonderwijs ontwikkeld. Deze programma's kunnen het beste vergeleken worden met een schooltas met daarin multomappen (ringmappen) met aantekeningen, schriften met huiswerk en opgavenboeken. Met het programma BrailBook-T kan de leerling aantekeningen maken. Het programma beschikt over een eenvoudige tekstverwerker waarin tekst kan worden opgemaakt in zespunts braille. Deze tekst (voorzettekens inbegrepen) wordt vervolgens op een leesregel zichtbaar gemaakt. Het programma BrailleCount geeft de scholier de mogelijkheid om berekeningen, gaande van eenvoudige optellingen tot en met complexe staartdelingen, te maken. BrailleCount geeft de verschillende stadia van het oplossen in een voor de blinde scholier aanschouwelijke volgorde. Vanuit deze databankprogramma's kan de scholier bestanden in ASCII-formaat op diskette zetten of afdrukken in zwartdruk en/of braille. HiSys levert tevens een programma voor de produktie van braille. Deze software is ontwikkeld in samenwerking met de Studie- en Vakbibliotheek en omvat onder meer een tekstverwerker voor muziekbraille, een databank voor opslag van brailleteksten en drivers voor brailledrukkers. Voor meer informatie en een complete catalogus van de HiSys software kan u contact opnemen met: Dhr. C. Knoester HySis Klaproos 7 NL-2317 EJ Leiden Tel.: +(31) 71 215340 * Tot voor kort was de Oxford English Dictionary, een Engels verklarend woordenboek op CD-ROM, nog in MS-DOS-versie op de markt. De trend in de informaticawereld wil echter dat nieuwe produkten in een MS-Windows-jasje (en dus veel minder toegankelijk) verschijnen. En dus moest ook de Oxford English Dictionary zich naar deze trend plooien, met als rechtstreeks gevolg dat de MS-DOS-versie verdween. De meeste elektronische woordenboeken ondergaan een zelfde lot, maar voor de Oxford English Dictionary heeft het verhaal onverhoopt een positieve wending genomen. Gesteund door de World Blind Union startte Carlyn Nelson (Overbrook School for the Blind) onderhandelingen met de producenten van dit woordenboek: Computaprint Corporation en Oxford University Press. En het resultaat van deze besprekingen mocht er zijn: meer dan honderd MS-DOS-versies van het woordenboek werden door de producent gratis uitgedeeld aan instituten en scholen voor visueel gehandicapten. Dit maar om aan te tonen dat niet alles in de hedendaagse softwarewereld kommer en kwel is! * De aandachtige lezer zal merken dat we bij de technische steekkaarten weer een nieuwe categorie in het leven roepen: de memorecorders. Omdat we voor het eerst over dergelijke toestellen schrijven, willen we even uitleggen waar het precies om gaat. Een memorecorder is een klein apparaatje (zakformaat) dat vergelijkbaar is met een dikteerapparaat, maar met n belangrijk verschilpunt: de op te nemen boodschap wordt niet op een magneetbandje maar in een elektronisch geheugen opgeslagen. Een belangrijk gevolg hiervan is dat de opnametijd beperkt is tot hooguit enkele minuten. Het toestel kan dan ook niet als alternatief voor een dikteerapparaat naar voor geschoven worden, maar is veeleer bedoeld voor mensen die behoefte hebben aan het tijdelijk opslaan van zeer korte gesproken boodschappen of als communicatiehulpmiddel voor mensen met spraakproblemen. * De volgende informatie over nieuwe hulpmiddelen plukten we voor u uit het augustus-nummer van Technology Update, het tweemaandelijks tijdschrift voor hulpmiddelengebruikers van de Amerikaanse "Sensory Aids Foundation": - BrailleLite is het nieuwe broertje van de Braille 'n Speak en de Type 'n Speak (zie technische fiches in respectievelijk IM 5,3 en IM 8,1). Het is een notitietoestel met 18 braillecellen en een ingebouwde Engelssprekende spraaksynthesizer. De producent van dit toestel is Blazie Engineering. - De firma Baum kondigt twee nieuwe brailleleesregels aan: de Bravo 20 en de Bravo 40. Deze toestellen kunnen door herlaadbare batterijen of via een netstroomadapter gevoed worden. Deze toestellen komen in een volgend nummer aan bod onder de vorm van technische fiches. * Messenger-IC is een spraaksynthesizer in PCMCIA (Personal Computer Memory Card International Association) uitvoering. Deze insteekkaart heeft ongeveer de afmetingen van een elektronische betaalkaart. Vele draagbare computers worden tegenwoordig uitgevoerd met n of meerdere PCMCIA slots. Deze interface wordt in de eerste plaats gebruikt voor geheugenuitbreidingen, de bekende flash-geheugens. Meer en meer toepassingen komen echter op PCMCIA-kaart op de markt: harde schijven, netwerkadapters, faxmodems,... De Engelstalige Messenger-IC is voorzien van een aansluiting voor een luidspreker/hoofdtelefoon en heeft een volumeregelaar. Een prijs is niet bekend. Meer inlichtingen: Aicom Corporation 1590 Oakland Road, Suite B112 USA-San Jose, CA 95131 Tel.: +(1) 408 453 8251 Fax: +(1) 408 453 8255 * Phone-Cash is een nieuwe dienst van de ASLK, die voortaan visueel gehandicapten de mogelijkheid biedt om geld af te halen aan de Teles Plus en Cummulus Cash geldautomaten. Het systeem werkt als volgt. Via een nieuwe functie in het Phone Banking systeem kan men het bedrag kenbaar maken dat men wil afhalen. Hierbij kan men specifiren of het om een nmalige afhaling of om alle toekomstige afhalingen gaat. In het laatste geval blijft de opdracht geldig tot ze door de gebruiker herroepen wordt. Daarna stapt men naar de Teles Plus automaat, waar het inbrengen van de kaart en het intikken van de code volstaan om het via Phone Banking gevraagde bedrag te krijgen. De handelingen aan de geldautomaat worden ondersteund door middel van geluidssignalen die bijvoorbeeld foutboodschappen of defecten signaleren. Deze dienst is niet specifiek voor visueel gehandicapten bedoeld en staat dus ook voor andere ASLK-klanten open. Voor meer inlichtingen kan u terecht bij: ASLK Dienst Phone en Home Banking Wolvengracht 48 1000 Brussel Hot-Line: +(32) 2 213 63 75 * De Postbank (Nederland) heeft een nieuwe versie van het programma Girotel voor het elektronisch thuisbankieren. Het programma werkt onder MS-DOS en biedt vrijwel dezelfde mogelijkheden als de vorige versie: rekeningsaldo opvragen, overschrijven en girosparen. De nieuwe versie heeft een uitgebreide permanente helpfunctie die context-afhankelijke informatie geeft. Om te werken met het Girotel-programma zijn een PC en een modem met een snelheid van 1.200 of 2.400 bps vereist. Het invullen van de betaalopdrachten gebeurt off-line. Wanneer u hiermee klaar bent, stuurt u de verzamelde opdrachten op naar de Postbankcomputer die onmiddelijk de laatste gegevens van uw girorekening terugstuurt. Hierdoor blijven de telefoonkosten tot een minimum beperkt. Het nieuwe programma is tekstgeorinteerd. Het is desondanks moeilijk toegankelijk, zelfs met geavanceerde hulpmiddelen. Het scherm is blauw gekleurd en toont steeds wisselende tekstvensters. Er is geen systeemcursor aanwezig, waardoor het volgen van de menuopties en tekstvensters moeizaam verloopt. Vooraleer over te schakelen is het aanbevolen eerst uit te testen of het nieuwe Girotel-programma prettig werkt met uw hulpmiddel. Maak hierbij echter nog geen modemverbinding met de Postbankcomputer want dan wordt uw oude programma onbruikbaar. Desgewenst kunt u met het oude Girotel- programma blijven werken. Nieuwe klanten kunnen alleen de nieuwe versie van het Girotel-programma krijgen. Voor meer informatie of een demodiskette kunt u contact opnemen met de klantenservice van Girotel op het nummer +(31) 58 95 80 08. * Handitel is een telefonisch systeem met automatische beantwoording opgezet door de Dienst voor Tegemoetkomingen aan Gehandicapten van het Ministerie van Sociale Voorzorg (Belgi). Naast het opvragen van algemene informatie kan men ook navraag doen over de stand van zaken van zijn eigen dossier. Handitel werkt 24 op 24 uur in de drie landstalen. De gebruiker telefoneert naar een sprekende computer en reageert door middel van de druktoetsen op zijn telefoontoestel. Er is ook een versie met stemherkenning die nuttig kan zijn voor mensen die niet beschikken over een telefoon met druktoetsen. Om persoonlijke informatie over individuele dossiers te kunnen opvragen moet men beschikken over een toegangscode die bestaat uit 12 cijfers (6 voor de geboortedatum en 6 voor het dossiernummer). Voor bijkomende informatie kan men via het systeem ook in kontakt treden met een personeelslid van de dienst. De oproepnummers zijn: 02/548.08.10 (Nl.), 02/548.08.00 (Fr.) en 02/548.08.20 (Duits). * Sinds dit najaar is in Nederland de Gouden Gids verkrijgbaar op 1,44 Mb diskette. Zowel een MS-DOS- als een MS-Windows-versie zijn leverbaar. De Gouden Gids heeft twee zoekmogelijkheden: op rubriek/trefwoord of op naam. De eerste mogelijkheid is handig als u een overzicht van de bedrijven wilt krijgen in een bepaalde branche. Bij het zoeken op naam vindt u snel een welbepaald bedrijf terug. Het gebruik van een modem of faxmodem wordt ondersteund. Indien een bedrijf over een modem of faxmodem beschikt, kunt u vanuit de Gouden Gids het nummer van de bestemmeling vormen. Ook kunt u een faxvoorblad laten genereren met uw eigen gegevens en de gegevens van de bestemmeling. Dit voorblad (ASCII-bestand) kunt u dan in uw tekstverwerker van verdere tekst voorzien. De Gouden Gids op diskette is minder compleet dan de gedrukte versie. Diverse bedrijven zijn immers niet opgenomen of bedrijfsnamen zijn soms verkeerd vermeld. Dit is waarschijnlijk de reden waarom naast de diskette ook een papieren versie meegeleverd wordt. De MS-DOS versie is volledig tekstgeorinteerd. De producenten zijn ITT Gouden Gids BV en AND Software. De prijs bedraagt 19,50 NLG per regio-uitgave of 395 NLG voor alle regio's te zamen. Deze prijzen zijn exclusief B.T.W. en verzendkosten. Bestellen kan telefonisch op het nummer +(31) 6 9211 tegen 50 cent per minuut. * In het Museum voor Blinden te Brussel is op 8 september jl. de tentoonstelling "Sierkunsten in de Nederlanden" plechtig geopend. U kan er hout- en steensculpturen, textiel, keramiek, wapens en tin uit de Bourgondische en Habsburgse periode (15de en 16de eeuw) gaan bekijken en betasten. De catalogus is verkrijgbaar in braille, grootletterdruk en op cassette. Deze tentoonstelling loopt nog tot 18 juni '95. Voor meer inlichtingen: Koninklijke Musea voor Kunst en Geschiedenis Educatieve en Culturele dienst Ria Cooreman Tel.: +(32) 2 741 72 14 * Zoals u wellicht weet, kreeg het juni-nummer van Infovisie Magazine (IM 8,2) "muziek" als centraal thema. Uitzonderlijk werd van dit nummer, op initiatief van de heer Brackenier, een gesproken versie op audiocassette uitgebracht. Dit nummer kan gekocht (prijs: 100 BEF) of geleend worden bij de Vlaamse Klank- en Braillebibliotheek van Blindenzorg Licht en Liefde. De redactie van Infovisie Magazine dankt langs deze weg de heer Brackenier en Blindenzorg Licht en Liefde voor dit initiatief. Vlaamse Klank- en Braillebibliotheek Blindenzorg Licht en Liefde Oudenburgweg 34 A B-8490 Varsenare-Jabbeke Tel.: +(32) 50 38 69 83 Fax: +(32) 50 38 64 83 * Naar aanleiding van vijf jaar dienstverlening en advisering in geavanceerde hulpmiddelen bij Visio wordt het blad "Visueel" geheel gewijd aan geavanceerde hulpmiddelen. Aan de orde komen onder meer de ervaringen met de advisering van geavanceerde hulpmiddelen en de instructie in computergebruik en tekstverwerking aan visueel gehandicapten op de regionale instellingen van Visio. Er wordt ook aandacht besteed aan de werkzaamheden en de ondersteuning van de regionale instellingen door het Technisch Onderzoekscentrum Visueel Gehandicapten (TOVG). Ook de plaats van de computer in het onderwijs aan visueel en meervoudig gehandicapten bij Visio komt aan de orde. Genteresseerden kunnen dit themanummer van Visueel aanvragen onder vermelding van "Visueel december '94, themanummer geavanceerde hulpmiddelen" bij: Visio Amersfoortsestraatweg 180 NL-1272 RR Huizen Tel.: +(31) 2159 85711 Fax: +(31) 2159 38456 * Hulpmiddelenverdelers Editec en Data Braille Service melden ons dat het programma Technipage Pro van de fabrikant Technibraille, een OCR-programma dat speciaal voor niet- en slechtzienden ontwikkeld is, een aanzienlijke prijsverlaging onderging. De prijs voor een kompleet systeem bestaande uit de OCR-software en een HP ScanJet IIp glasplaatscanner bedraagt 99.500 BEF (vroeger 162.500 BEF). Een systeem voor automatische papiertoevoer (sheet- feeder) is optioneel verkrijgbaar voor 10.250 BEF. Het Technipage Pro herkenningsprogramma is ook afzonderlijk verkrijgbaar voor 75.000 BEF (vroeger: 124.000 BEF) bij Data Braille Service of voor 79.500 BEF bij Editec. Deze nieuwe prijzen brengen dit produkt een stuk dichter in de buurt van de concurrentie. De vernoemde prijzen zijn exclusief B.T.W. Voor meer inlichtingen kan u terecht bij Data Braille Service of bij Editec (zie adressenlijst). * Na een grondige reorganisatie werd de hulpmiddelenfabrikant BlistaEHG omgevormd tot twee nieuwe firma's: - "EHG Handy Tech Electronic GmbH" zal haar produktengamma vooral toespitsen op de brailleleesregels en aanverwante apparatuur. - "Blista Braille Tec GmbH" zal in de toekomst instaan voor de verdere ontwikkeling van de brailleschrijfmachines en de Puma brailledrukpers. Met deze transformatie wordt in feite teruggekeerd naar de situatie van een aantal jaren terug, toen Blista en EHG ook als afzonderlijke firma's bestonden. De kontaktadressen zijn: EHG Handy Tech Electronic GmbH Brunnenstrasse 10 D-72160 Horb Tel.: +(49) 7451 7051 Fax: +(49) 7451 4864 en Blista Braille Tec GmbH Industriestrasse 11 D-35401 Marburg Tel.: +(49) 6421 8020 Fax: +(49) 6421 80214 * De Christelijke Bibliotheek voor aangepaste lectuur en informatie (CBB) uit Nederland is gestart met een Elektronische Postbus. Het is een modern systeem om snel en gemakkelijk over aktuele informatie te beschikken. Momenteel zijn er bijna 100 week- en maandbladen beschikbaar in deze Elektronische Postbus, waaronder Gezondheidsnieuws, Perfect User Magazine, Grasduinen en Anders Bekeken. Bovendien biedt het systeem ook teletekstnieuws, diverse andere informatie en de mogelijkheid om berichten met andere abonnees uit te wisselen. De gebruiker dient te beschikken over een aangepaste PC met modem. De benodigde software krijgt men automatisch bij het abonneren. De CBB Elektronische Postbus is uitsluitend toegankelijk voor visueel gehandicapten. Een abonnement op een tijdschrift kost maximaal 50 NLG per drie maanden. Informatie en inschrijvingen: Dhr. Alle Tulner CBB Postbus 131 NL-3850 AC Ermelo Tel.: +(31) 34 17 510 14 - toestel 563 * Nieuw in het produktengamma van Alva is het KeyPad. Dit is een extern toetsenbordje dat aangesloten kan worden op de serile poort van ABT-3 leesregels (ABT-320, 340 of 380). Het KeyPad bestaat uit 5 rijen van 4 toetsen en sluit mooi aan bij de leesregel. Met het KeyPad kan de ABT- leesregel bediend worden zonder gebruik te maken van de funktietoetsen van het PC-toetsenbord. Later zullen ook andere funkties worden toegekend aan het KeyPad, zoals de besturing van het tekst-naar-spraak-programma NVI. De prijs bedraagt 450 NLG (excl. B.T.W.). Alva verhuist naar een ruimer pand. Vanaf 12 december '94 is het nieuwe adres: Alva B.V. Leemansweg 51 NL-6827 BX Arnhem Tel.: +(31) 085 841384 Fax: +(31) 085 841300 p-09- Onderwijsmogelijkheden voor niet- en slechtzienden in Vlaanderen en Nederland Roderik Erens Jeroen Baldewijns 1. Inleiding De afgelopen jaren waren gekenmerkt door een enorme opmars van de computer in het onderwijs. Daarom was het voor ons interessant om te bekijken welke rol de computer speelt bij het onderwijzen aan en bij het studeren door slechtzienden en blinden in Nederland en Vlaanderen. In dit artikel geven we allereerst een beeld van de situatie in het speciaal onderwijs aan visueel gehandicapte scholieren. Daarnaast bespreken we diverse diensten die ondersteuning bieden aan studenten in hoger onderwijs, beroepsopleidingscentra en produktiecentra voor aangepaste studielectuur. 2. De computer in het speciaal onderwijs aan visueel gehandicapten Zeven scholen in Nederland en vier scholen in Vlaanderen voor speciaal onderwijs hebben gereageerd op een vragenlijst die we hen in het begin van dit schooljaar toestuurden. Met deze vragenlijst hebben we een indruk gekregen van de plaats van de computer en bijhorende hulpmiddelen in de klas. Wat ons opviel is dat de opmars van de computer in het onderwijs zich in Nederland en Vlaanderen in gelijke mate heeft ontwikkeld. Vanzelfsprekend zijn er op dit punt duidelijke verschillen op te merken tussen de ontwikkelingen in het speciaal onderwijs aan enkel visueel gehandicapten en in het speciaal onderwijs aan meervoudig gehandicapten. 2.1. Onderwijs aan enkelvoudig gehandicapte slechtzienden en blinden Op de meeste scholen voor speciaal onderwijs zijn eind jaren tachtig de eerste computers met geavanceerde hulpmiddelen in de klas gekomen. Dit betekende vooral een aanvulling op de bestaande hulpmiddelen zoals TV- loepen en rekenmachines met grote cijfers, die op alle scholen door slechtziende leerlingen gebruikt worden. De blinde leerlingen maken vooral gebruik van brailleschrijfmachines (al dan niet gekoppeld aan de Braildec) en rekenmachines met spraakweergave. Dikteerapparaten en notitietoestellen worden in mindere mate gebruikt. Deze hulpmiddelen zijn eigendom van de school. Enkele leerlingen beschikken daarnaast over een eigen brailleschrijfmachine. Ook de computers en geavanceerde hulpmiddelen zijn eigendom van de school. In hogere klassen van het voortgezet (secundair) onderwijs beschikken sommige blinde leerlingen over een eigen draagbare computer met een 40-cellige leesregel. In Nederland heeft de intrede van de computer in het onderwijs een enorme duw in de rug gekregen door het Comenius project in 1991. In het speciaal onderwijs konden vanuit dit project MS-DOS computers met geavanceerde hulpmiddelen worden aangekocht. Het pakket van geavanceerde hulpmiddelen dat aangeschaft werd omvat 80-cellige leesregels, 40-cellige leesregels (voor draagbare computers), brailleprinters en vergrotingssoftware. In Vlaanderen is door de meeste scholen veeleer gekozen voor spraak. Op alle scholen zijn zowel de Eurovox en/of de Apollo aanwezig. Slechts op twee scholen wordt met brailleleesregels gewerkt en enkel bij n school treffen we de Braudi (braille/spraak-combinatie) aan. Op alle scholen staan MS-DOS computers waarop meestal ook MS-Windows is genstalleerd. Blinde leerlingen werken alleen met programma's onder MS- DOS, slechtziende leerlingen maken soms gebruik van programma's onder MS- Windows. Apple Macintosh computers zijn op enkele scholen aanwezig en worden vooral gebruikt voor visuele stimulatieprogramma's. De tijd die leerlingen aan specifiek computeronderwijs besteden, varieert van n tot vier uur per school. Het computeronderwijs legt zich vooral toe op het aanleren van computerterminologie, tekstverwerking, typen op een computer en de bediening van geavanceerde hulpmiddelen. Over het algemeen wordt in het basisonderwijs minder tijd besteed aan het computeronderricht dan in het voortgezet onderwijs. Het basisonderwijs richt zich vooral op het spelenderwijs omgaan met de computer. Meestal werken de leerlingen buiten de computerlessen ook op de computer. Ze spelen spelletjes, werken notities uit, maken opdrachten of oefenen met educatieve software. Ook in andere lessen wordt de computer gebruikt. In het basisonderwijs is dit vooral het geval bij taal en rekenen. In het voortgezet onderwijs maken de leerlingen oefeningen en aantekeningen op de computer bij o.a. taalvakken, aardrijkskunde, biologie en geschiedenis. In Vlaanderen wordt ook in de wiskunde- en natuurkundelessen gebruik gemaakt van de computer. In Nederland wordt voor het decoderen van wiskunde vaak gebruik gemaakt van de Braildec. Op alle scholen wordt uitgebreid les gegeven in WordPerfect 5.1. Databank- en en rekenbladprogramma's komen veel minder aan bod. Het is opvallend dat woordenboeken op CD-ROM of diskette slechts op een klein aantal scholen worden gebruikt, terwijl dit soort woordenboeken toch grote voordelen biedt boven het zoeken in gebrailleerde of grootdruk exemplaren. Op de meeste scholen zijn educatieve software en visuele stimulatieprogramma's ruim voorhanden. In Nederland werken ook leerlingen met informatieve software zoals de NS-Reisplanner (elektronisch spoorboekje). Er is een grote behoefte aan educatieve software die speciaal ontwikkeld is voor slechtziende en blinde leerlingen. In Vlaanderen wordt deze educatieve software vaak door de scholen zelf ontwikkeld. Een voorbeeld is het programma "Woluread", een programma dat brailleleesvaardigheid traint. In Nederland wordt de ontwikkeling van speciale software gestuurd vanuit het Convig (Computer Overleg Nederland voor VIsueel Gehandicapten), waarin vertegenwoordigers zitten van alle scholen voor speciaal onderwijs aan visueel gehandicapten. Deze ontwikkelingen worden samen met de firma Andersen Consulting/ECC uitgewerkt. Hieruit zijn de Braille Tutorial en een programma voor visuele stimulatie ontstaan (zie artikel "Twee nieuwe computerprogramma's voor visueel gehandicapte leerlingen" in dit nummer). Enkele scholen hebben een CD-ROM-speler in de klas. Deze wordt nog niet zo veel gebruikt door de leerlingen. Bij slechts n school is er een redelijke collectie van CD-ROM-schijfjes (woordenboek, encyclopedien, de CD-foongids, een anatomisch naslagwerk en enkele shareware CD's). Een algemene vaststelling is dat de meeste scholen zo goed mogelijk trachten bij te blijven in nieuwe versies van de gebruikte software. Een belangrijke voorwaarde hierbij is echter dat de huidige geavanceerde hulpmiddelen compatibel moeten zijn met deze nieuwe versies. Wanneer dit niet het geval is, wordt meestal met een oudere versie van de software verder gewerkt. Ontwikkelingen van MS-Windows-toepassingen worden door de scholen op de voet gevolgd. Er wordt echter nog geen onderricht gegeven in het werken met MS-Windows. Op alle Nederlandse scholen zijn OCR-systemen aanwezig. Deze apparatuur kan door de leerlingen gebruikt worden. In de praktijk doen zij dit echter maar weinig en het zijn hoofdzakelijk de leerkrachten die de scanner gebruiken voor het aanmaken van brailleteksten. In Vlaanderen is op slechts n school een OCR-systeem aanwezig dat enkel gebruikt wordt voor de produktie van braille. Aangepast onderwijsmateriaal (cursussen, studieboeken, literatuur,...) in braille of grootletterdruk wordt voor het grootste deel door produktiecentra aangeleverd. Ander materiaal in braille of grootdruk (zoals taken, toetsen,...) wordt door de scholen zelf aangemaakt. Al de scholen beschikken over een brailleprinter om brailleteksten aan te maken. Grootdruk wordt meestal gemaakt met behulp van een laserprinter en/of kopieermachine. Taktiel grafisch materiaal wordt in Nederland meestal aangeschaft via de Stichting HBS. Eenvoudige tekeningen en wiskundige figuren worden veel zelf gemaakt met zwelpapier. In Vlaanderen wordt bijna al het taktiel grafisch materiaal door de scholen zelf aangemaakt met zwelpapier of thermoform. Zowel in Vlaanderen als in Nederland proberen de leerkrachten zo goed mogelijk de ontwikkelingen op computergebied te volgen. Dit vergt behoorlijk wat tijd en helaas wordt daar meestal geen rekening mee gehouden in het lesprogramma. Daarom wordt het belang van een goed landelijk overleg door alle scholen onderstreept. Op die manier kan men elkaar op de hoogte houden van nieuwe interessante ontwikkelingen voor het onderwijs aan visueel gehandicapten. Wil de computer verder gentegreerd worden in het onderwijs, dan is het noodzakelijk dat naast de leraren van computervakken ook de andere leraren een basiskennis van de computer bezitten. Hier ontbreekt het soms aan en er is een duidelijke noodzaak aan opleiding en bijscholing in deze richting. 2.2. Onderwijs aan meervoudig gehandicapte slechtzienden en blinden In het onderwijs aan meervoudig gehandicapte kinderen begint de computer langzaamaan een plaats te krijgen. Hier moet wel een duidelijk onderscheid gemaakt worden tussen niet- en slechtziende leerlingen. Het aanleren van braille en het leren werken met een brailleleesregel is voor meervoudig gehandicapte blinde leerlingen moeilijk en tijdrovend. Het is hierdoor slechts voor weinigen weggelegd. De computer wordt daarom hoofdzakelijk gebruikt bij het onderwijs aan meervoudig gehandicapte slechtziende kinderen. De andere hulpmiddelen die in de klas gebruikt worden zijn identiek aan de reeds eerder opgesomde hulpmiddelen. Ook hier treffen we TV-loepen, brailleschrijfmachines en aangepaste rekenmachines aan. De computer deed over het algemeen pas rond 1990 zijn intrede in het onderwijs aan meervoudig gehandicapte kinderen. Het betreft hier voornamelijk Apple Macintosh en MS-DOS computers waarop MS-Windows wordt gedraaid. Het bedienen van het toetsenbord is vaak problematisch. Daarom leren scholieren de computer bedienen met een muis, een aangepast toetsenbord of met schakelaars. Grafische User Interfaces zoals System 7 (Macintosh) en MS-Windows zijn eenvoudig te bedienen met de muis. Daarom werken slechtziende leerlingen vooral met software die draait op deze systemen. Het is afhankelijk van de handicaps hoeveel tijd leerlingen besteden aan computeronderwijs. Dit is dus zeer wisselend en varieert van ongeveer een half tot twee uur per week. In Nederland worden alleen vergrotingsprogramma's of grote beeldschermen gebruikt als computeraanpassing. In Vlaanderen wordt daarnaast ook met spraakondersteuning gewerkt. De software die gebruikt wordt moet een zeer lage drempel hebben, eenvoudig en eenduidig in bediening zijn en moet visueel aantrekkelijk zijn. Er wordt vooral gebruik gemaakt van MS-Windows tekstverwerkers, programma's voor visuele stimulatie en eenvoudige educatieve software voor taal en rekenen. De tekstverwerkers worden vooral gebruikt voor leesoefeningen. Alleen aan de leerlingen die het typen beheersen wordt een minieme opleiding tekstverwerking gegeven. De meeste scholen produceren veel onderwijskundig materiaal in grootdruk en in mindere mate in braille. Grootdruk wordt gemaakt met behulp van een kopieermachine. Bij de aanmaak van braille wordt enkel gebruik gemaakt van een brailledrukker, geen van de scholen beschikt hiervoor over een OCR- systeem. De aanmaak van studieboeken en ontspanningsliteratuur wordt uitbesteed aan produktiecentra van aangepaste leesvormen. Taktiel grafisch materiaal wordt zowel extern als door de scholen zelf gemaakt met behulp van zwelpapier. Om de ontwikkelingen op computergebied zo goed mogelijk te volgen, hebben de begeleiders in het onderwijs aan meervoudig gehandicapte leerlingen behoefte aan regelmatig onderling overleg waarin ze ideen en tips kunnen uitwisselen. Meestal is hiervoor echter weinig tijd gereserveerd in het onderwijsprogramma. 3. Diensten voor begeleiding van studenten Om u een overzicht te kunnen geven van de in Vlaanderen en Nederland bestaande dienstverlenende organisaties voor studenten in het hoger onderwijs, gingen wij ons licht opsteken bij deze diensten. 3.1. K.U.Leuven-Werkgroep Gehandicapte Studenten De Werkgroep Gehandicapte Studenten aan de Katholieke Universiteit van Leuven werd opgericht in 1973 en heeft als voornaamste doelstellingen een zo volledig mogelijke integratie te bieden aan gehandicapte en chronisch zieke studenten aan de K.U.Leuven en voor deze doelgroep een drempelverlaging tot het hoger onderwijs tot stand te brengen. De Werkgroep Gehandicapte Studenten neemt ook aktief deel aan tal van nationale en internationale initiatieven zoals: VLIR werkgroep Gehandicapten en Studie, Werkgroep Gentegreerd Hoger Onderwijs, Helios II, Fedora-Handi (Fdration Europenne d'Orientation Acadmique),... De directe hulpverlening richt zich uitsluitend tot studenten van de K.U.Leuven. Het aantal gehandicapte studenten aan deze universiteit ligt vrij hoog: naast 20 visueel gehandicapten telt de K.U.Leuven nog 71 studenten met een andere handicap. Als we het over 'populaire richtingen' hebben, stellen we vast dat slechtzienden zowat in alle studierichtingen terug te vinden zijn, terwijl dit bij niet-ziende studenten niet het geval is. Zij hebben doorgaans te weinig wiskundige basiskennis om voor studies met mathematische implicaties te kiezen. We vinden ze wel terug in de studierichtingen rechten, pedagogische wetenschappen en godsdienstwetenschappen. Veel gebruikte hulpmiddelen aan de K.U.Leuven zijn: de loep-bril, de TV- loep en vergrotingssystemen voor slechtziende studenten en het notitietoestel, de PC, de brailleleesregel en de brailledrukker voor niet- ziende studenten. Om aan aangepaste cursussen te komen ondervinden de studenten soms problemen: zwartschriftcursussen naar braille laten omzetten vraagt te lange wachttijden en voor het gebruik van cursussen onder de vorm van computerbestanden zijn er nog steeds problemen met de auteursrechten en met het gebrek aan standaardisatie. Men hoopt dat de ontwikkeling van boeken in het SGML-formaat hier een oplossing zal brengen. Het gebruik van boeken op audiocassette en grootschriftboeken (vergrote fotokopien) schept geen problemen. Adres van de Werkgroep Gehandicapte Studenten: Romero-huis Blijde Inkomstraat 32 3000 Leuven Tel.: 016/28.63.78 Fax: 016/28.63.79 3.2. VUBIG - Vrije Universiteit Brussel Vubig werd aan de Vrije Universiteit Brussel opgestart in 1987. Oorspronkelijk was het project beperkt tot universitair onderwijs voor visueel gehandicapte studenten. In 1988 werd de werking uitgebreid naar studenten met een andere handicap (auditief, motorisch, spraak,...) of met een chronische ziekte. De voornaamste doelstelling van Vubig: een student met een handicap moet dezelfde kansen krijgen als andere studenten om een universitaire studie aan te vatten en te voltooien. Concreet uit zich dat in het toegankelijk maken van de infrastruktuur en het aanbieden van een aangepaste begeleiding. De dagelijkse begeleiding richt zich enkel tot VUB-studenten met een handicap. Aan deze universiteit doen ongeveer 20 studenten een beroep op deze dienst, zes van hen hebben een visuele handicap. Er valt geen duidelijke lijn te trekken in de studierichtingen die door de visueel gehandicapte studenten aan de VUB worden gevolgd. De studenten worden aangespoord om een keuze te maken op basis van interesse, toekomstmogelijkheden en de haalbaarheid m.b.t. de handicap. Veel gebruikte hulpmiddelen aan de VUB zijn: kijkers, leesloepen, vergrotingssystemen en laserprinters voor slechtziende studenten en cassetterecorders, brailleleesregels en brailledrukkers voor niet-ziende studenten. Voor de voorziening van aangepaste cursussen beschikt VUBIG zelf over beperkte brailleproduktiemogelijkheden en worden er ook zelf vergrote fotokopien aangemaakt. Voor het overige doen de studenten een beroep op de bestaande produktiecentra voor de aanmaak van braille- en grootschriftcursussen. Adres van Vubig: Pleinlaan 2 1050 Brussel Tel.: 02/629.24.56 Fax: 02/629.36.28 3.3. Begeleiding Studenten met een Handicap - Gent De v.z.w. Begeleiding Studenten met een Handicap werd in 1991 opgericht. De dienstverlening aan gehandicapte studenten wordt echter al sinds 1987 aangeboden. Deze vereniging heeft tot doel in te staan voor de begeleiding en het informeren van personen met een handicap (motorisch, visueel, auditief,...) betreffende verder studeren in het hoger onderwijs. Als bijkomende doelstelling wil ze ook informatie verschaffen over de inschakeling in het arbeidsproces. De samenwerking met twee andere diensten, de Vakgroep Orthopedagogiek en het Low Vision Centrum van het UZG, breidt deze dienstverlening nog voor een stuk uit. "Begeleiding Studenten met een Handicap" richt zich zowel tot studenten aan de universiteit van Gent als studenten uit het HOBU (Hoger Onderwijs Buiten de Universiteit) in Oost-Vlaanderen. Aan de universiteit van Gent doen 28 studenten een beroep op deze dienst, vijf van hen hebben een visuele handicap. In het HOBU doen 20 studenten een beroep op deze dienst, acht van hen hebben een visuele handicap. Bij de visueel gehandicapte studenten aan de universiteit van Gent is de studierichting rechten zeer populair. Zowel aan de universiteit als in het HOBU is kinesitherapie een veel gevolgde richting. In het HOBU scoort de richting maatschappelijk werk goed. Als hulpmiddelen worden door slechtziende studenten loepen, TV-loepen en vergrotingsprogramma's gebruikt. Niet-ziende studenten maken vooral gebruik van een notitietoestel, een brailleleesregel, een brailledrukker, een brailleschrijfmachine of een OCR-systeem. Op het vlak van aangepaste cursussen maken de niet-ziende studenten gebruik van de diensten van een brailleproduktiecentrum. Slechtziende studenten gebruiken gewone cursussen (m.b.v. leesloep of TV-loep) of grootschriftcursussen waarvoor ze beroep doen op een produktiecentrum of een fotokopieerdienst. Adres van Begeleiding Studenten met een Handicap: Jozef Guislainstraat 47/49 9000 Gent Tel.: 09/264.64.67 Fax: 09/264.64.91 3.4. De Stichting 'Handicap en Studie' in Nederland In tegenstelling tot Vlaanderen, waar elke universiteit zijn eigen begeleidingsdienst heeft, biedt in Nederland de landelijke Stichting Handicap en Studie ondersteuning aan studerenden met een lichamelijke (motorisch, visueel,...) handicap binnen het hoger onderwijs, of diegenen die zich hierop voorbereiden. Concreet gaat het hier om het geven van informatie en advies aan zowel studerenden als dienstverleners binnen onderwijsinstellingen en eventueel om studiebegeleiding. De instelling werd opgericht in 1944 en richt zich sinds 1964 specifiek op gehandicapte studenten. Visueel gehandicapte studenten kiezen meestal voor rechten, sociale wetenschappen, sociale academie, taalwetenschappen, pedagogiek of psychologie. Enkele studenten volgen economische studies. De hulpmiddelen die de studenten gebruiken omvatten het hele scala van mogelijkheden: cassetteapparatuur, dikteerapparaten, handloepen, TV-loepen, braillenotitietoestellen en aangepaste computers. Voor het belangrijkste deel krijgen de studenten het studiemateriaal via de Studie- en Vakbibliotheek (zie punt 5.1.). De snelheid waarmee de aangepaste drukvorm geleverd wordt, verschilt nogal en is afhankelijk van het tijdstip van aanlevering, de complexiteit en de omvang van de om te zetten lektuur. Extra leermateriaal wordt vaak door de onderwijsinstelling op diskette geleverd. Daarnaast wordt gesproken lesmateriaal nogal eens door vrijwilligers ingesproken. Bij universiteiten en andere instellingen voor hoger onderwijs is meestal n van de decanen belast met de problemen van gehandicapte studenten. Bij sommige onderwijsinstellingen houdt dit een intensieve begeleiding in, waarbij de Stichting Handicap en Studie de nodige ondersteuning kan bieden. Adres van de 'Stichting Handicap en Studie': Willem Barentszstraat 5 3572 PA Utrecht Tel.: 030 718021 Fax: 030 721628 4. Diensten voor beroepsopleiding In dit luik behandelen we de specifieke beroepsopleidingen voor visueel gehandicapten. 4.1. Beroepsopleiding voor visueel gehandicapten in Vlaanderen In Vlaanderen zijn er een drietal dergelijke opleidingscentra actief. Slechts bij n (De Brailleliga) van deze drie organisaties kunnen naast slechtzienden ook niet-ziende personen terecht. We geven een overzicht. * Het Centrum voor beroepsopleiding van de Brailleliga biedt bedrijfsgerichte beroepsopleidingen voor niet- en slechtzienden aan. Volgende opleidingen kunnen gevolgd worden: Dactylo, Informatica/Bureautica, Telemarketing en Telefonie. Elk van deze dagopleidingen duurt twee jaar. Ook een gepersonaliseerde cursus is mogelijk: als iemand bijvoorbeeld enkel de tekstverwerker WordPerfect wil aanleren kan hij hierover een goed afgelijnde cursus volgen. Cursussen voor het aanleren van braille worden eveneens aangeboden. Adres van de Brailleliga: Centrum voor beroepsopleiding Engelandstraat 57 1060 Brussel Tel.: 02/533.32.11 Fax: 02/537.64.26 * Het Goci (Gespecialiseerd OpleidingsCentrum Informatica) geeft bedrijfsgerichte informaticaopleidingen voor personen met een handicap. Het Goci staat open voor slechtzienden, maar beschikt niet over de nodige infrastructuur om opleidingen voor niet-zienden te verzorgen. Dit centrum biedt de volgende dagopleidingen aan: programmeur, programmeur-analyst, systeemprogrammeur en CAD-tekenaar. Naast de eigenlijke opleiding binnen het centrum is er tevens een stage in een gastbedrijf voorzien. De duur van elk van deze opleidingen bedraagt twee jaar. Adres van het Goci: Nieuwrodesesteenweg 52 3200 Aarschot Tel.: 016/57.05.60 Fax: 016/56.24.78 * Protheus verzorgt bedrijfsgerichte beroepsopleidingen voor mensen met een fysische handicap. Protheus staat open voor slechtzienden, maar beschikt niet over de nodige infrastructuur om opleidingen voor niet-zienden te verzorgen. Dit centrum biedt de volgende dagopleidingen aan: DeskTop Publishing (duurtijd: 20 weken) en Administratief Bediende (duurtijd: 1.500 uur, afgesloten door een stage). Van deze laatste opleiding bestaat een variant: de afstandsopleiding Administratief Bediende, waarbij de cursist de cursus thuis volgt. Adres van Protheus: Voorstraat 51 8500 Kortrijk Tel.: 056/23.52.70 Fax: 056/22.75.67 4.2. Vakopleidingen Sonneheerdt in Nederland In begin van de jaren '70 werd de arbeidsmarkt voor blinden en slechtzienden geanalyseerd en slechts drie procent van de beroepen bleek nog toegankelijk voor hen. Bij Sonneheerdt werden daarom nieuwe opleidingen gestart om de arbeidsmogelijkheden te vergroten. Bij een groot aantal opleidingen (vb.: informatica, administratieve technieken, grafische technieken en elektrotechniek) hebben de computer en bijhorende hulpmiddelen hun weg gevonden. Daarnaast worden er kortdurende cursussen (zoals: telemarketing, telefonie, informaticapakketten en apparatuurtrainingen) verzorgd waarin de computer centraal staat. Alle mogelijke hulpmiddelen zijn op Sonneheerdt aanwezig en de student volgt een opleiding met het voor hem/haar meest adequate hulpmiddel. Voorafgaand aan de opleiding wordt nagegaan welke opleiding het meest aansluit bij de interesse en mogelijkheden van de student en wordt het meest adequate hulpmiddel geadviseerd. Momenteel zijn er rond de 85 cursisten waarvan het grootste deel de vakopleiding administratieve technieken volgt. Deze opleiding wordt zowel door blinde als slechtziende studenten gevolgd. Een opleiding als grafische technieken of elektrotechniek is omwille van de gebruikte programmatuur alleen toegankelijk voor slechtziende studenten. Naast de vakopleidingen doet Sonneheerdt ook aan arbeidsbemiddeling. Van deze dienst kan iedere visueel gehandicapte gebruik maken. Adres van Vakopleidingen/Arbeidsbemiddeling Sonneheerdt: Putterweg 140 Postbus 14 3850 AA Ermelo Tel.: 03417 60004 Fax: 03417 60064 5. Diensten voor lektuurvoorziening Er rest ons nog n zeer belangrijk aspect waarmee we dit artikel willen vervolledigen. Het bestaan van bovengenoemde scholen en diensten is uiteraard erg nuttig. De laatste schakel is echter minstens even belangrijk: in het volgende overzicht geven we een overzicht van de produktiecentra van aangepaste cursussen en studieliteratuur. 5.1. Studie- en Vakbibliotheek (SVB) De SVB produceert leer- en studiemateriaal in aangepaste vorm (gesproken, braille, grootletterdruk of op diskette) voor visueel en anderszins gehandicapten. De dienstverlening richt zich tot leerlingen van de basisschool en tot studenten in het wetenschappelijk onderwijs. Daarnaast wordt materiaal geproduceerd voor vakbeoefenaars. In 1993 heeft de SVB voor ongeveer 1.500 gebruikers gewerkt. Ongeveer een kwart van de produktie betreft studiemateriaal voor het basis- en voortgezet onderwijs. Voor het hoger onderwijs (HBO en WO), heeft de SVB studiemateriaal omgezet voor een 170-tal visueel gehandicapte studenten. Dit betreft hoofdzakelijk materiaal voor de studierichtingen rechten en sociale wetenschappen, en daarnaast ook voor de richtingen theologie en taalwetenschappen. De verschillende drukvormen worden in ongeveer dezelfde hoeveelheden geleverd. Twee drukvormen worden nog steeds zonder behulp van de computer geproduceerd: vergroting van studiemateriaal gebeurt met een kopieermachine en boeken op cassette worden ingesproken. De produktie van de andere drukvormen is geautomatiseerd. Sinds '93 worden boeken op diskette geproduceerd. De bestanden worden geleverd in het tekstverwerkingsformaat dat door de clint wordt gebruikt. Gezien de diversiteit aan formaten is de produktie van digitaal studiemateriaal bijna net zo tijdrovend en arbeidsintensief als de produktie van braille. Bovendien vragen veel gebruikers naast de digitale versie om een braille-exemplaar. Een mogelijke nieuwe drukvorm is de produktie van grootletterdruk. Momenteel wordt door de SVB onderzocht aan welke eisen grootletterdruk voor slechtzienden moet voldoen. Zeker is dat deze drukvorm meer mogelijkheden biedt (lettertype, lettergrootte, pagina-opmaak,...) dan de vergroting met behulp van een kopieermachine. De meeste diensten van de SVB aan visueel gehandicapten zijn gratis. Adres van de Studie- en Vakbibliotheek: Molenpad 2 1016 GM Amsterdam Tel.: 020 6266465 Fax: 020 6208459 5.2. AV Service Binnenstad De AV (Audio Visuele) Service Binnenstad voorziet in aangepast studiemateriaal voor gehandicapte studenten aan de UvA (Universiteit van Amsterdam). Deze dienst bestaat sinds 1988. Ieder jaar wordt er voor ongeveer 10 visueel gehandicapte studenten studiemateriaal omgezet naar braille en WordPerfect 5.1 bestanden. Men maakt bij de produktie van deze leesvormen gebruik van een scanner met OCR-software. Er wordt vooral studiemateriaal omgezet voor visueel gehandicapte studenten in de studierichtingen rechten en geschiedenis. Adres van AV Service Binnenstad: Turfdraagsterpad 15 1012 XT Amsterdam Tel.: 020 5253272 Fax: 020 5253276 5.3. Centra voor de produktie van studieliteratuur in Vlaanderen In Vlaanderen kan een slecht- of niet-ziende student terecht bij de volgende produktiecentra voor het omzetten van cursussen en ander studiemateriaal naar een voor hen toegankelijke leesvorm: * Atelier Helen Keller: Dit produktiecentrum maakt aangepaste studielektuur voor leerlingen en studenten. Cursussen en boeken kunnen omgezet worden naar braille (met inbegrip van wiskundebraille), grootschrift, gesproken vorm (op audiocassette) of digitale vorm (computerbestanden op diskette). De grootdruk wordt op maat gemaakt, dit wil zeggen dat de student zelf het lettertype, de lettergrootte, lijnspatirering, letterspatirering, enz. bepaalt. Verder levert dit centrum ook taktiele of vergrote tekeningen voor onderwijsdoeleinden. Adres van Atelier Helen Keller: C. Van Malderenstraat 33 1731 Zellik Tel.: 02/466.94.40 Fax: 02/466.92.86 * Brailleproduktiecentrum Leuven: Dit produktiecentrum maakt aangepaste studielektuur voor leerlingen en studenten. Cursussen en boeken kunnen omgezet worden naar brailleschrift (met inbegrip van muziek- en wiskundebraille) of naar digitale vorm (computerbestanden op diskette). Adres van het Brailleproduktiecentrum Leuven: UZ Sint-Rafael Kapucijnenvoer 33 3000 Leuven Tel.: 016/33.72.46 - Fax: 016/33.23.67 Meer inlichtingen over de organisaties die in dit artikel beproken werden kan u bij de desbetreffende organisaties of op de redactie van Infovisie Magazine bekomen. p-20- Scholen voor visueel gehandicapten in Belgi en Nederland Jeroen Baldewijns Roderik Erens In dit themanummer over onderwijs lijkt het ons bijzonder nuttig een overzicht te geven van scholen voor visueel gehandicapten. 1. Scholen voor blinde en slechtziende kinderen in Belgi * Koninklijk Instituut Woluwe Buitengewoon kleuter- en lager onderwijs aan auditief gehandicapten en secundair onderwijs aan visueel, auditief of spraak-gehandicapten. Daarnaast beschikt het over een begeleidingsdienst voor gehandicapte leerlingen in het gentegreerd onderwijs (GON-begeleiding). Georges Henrilaan 278 1200 Brussel Tel.: 02/735.40.85 Fax: 02/733.24.63 * Koninklijk Instituut Spermalie Bijzonder kleuter-, lager en secundair onderwijs aan enkelvoudig en meervoudig visueel en/of auditief gehandicapten. Daarnaast beschikt het over een begeleidingsdienst voor gehandicapte leerlingen in het gentegreerd onderwijs (GON-begeleiding). Snaggaardstraat 9 8000 Brugge Tel.: 050/34.03.41 Fax: 050/33.73.06 * Ganspoelinstituut Bijzonder kleuter- en lager onderwijs aan enkelvoudig visueel gehandicapten en bijzonder kleuter-, lager en secundair onderwijs aan enkelvoudig en meervoudig visueel gehandicapten. Daarnaast beschikt het over een begeleidingsdienst voor gehandicapte leerlingen in het gentegreerd onderwijs (GON-begeleiding). Ganspoel 2 3040 Huldenberg Tel.: 02/687.76.08 Fax: 02/688.07.13 * Institut Royal pour Sourds et Aveugles (IRSA) Bijzonder kleuter-, lager en secundair onderwijs aan enkelvoudig en meervoudig visueel gehandicapten. 1508, chausse de Waterloo 1180 Bruxelles Tel.: 02/374.90.90 * Provinciaal Instituut voor Gehoor- en Gezichtsgestoorden (PIGG) Institut Provincial pour les Handicaps de l'Oue et de la Vue (IPHOV) Bijzonder kleuter-, lager en secundair onderwijs aan visueel en/of auditief gehandicapten. Daarnaast beschikt het over een begeleidingsdienst voor gehandicapte leerlingen in het gentegreerd onderwijs (GON-begeleiding). Dilbeekstraat 1 1080 Brussel Tel.: 02/465.56.94 Fax: 465.67.11 * Institut Provincial d'Enseignement Spcial (IPES) Bijzonder kleuter-, lager en secundair onderwijs aan visueel gehandicapten. 2, rue du Temple 7011 Ghlin Tel.: 065/31.71.41 Fax: 065/84.09.95 * Institut Royal pour Handicaps de l'Oue et de la Vue (IRHOV) Bijzonder kleuter-, lager en secundair onderwijs aan visueel en/of auditief gehandicapten. 80, rue Monulphe 4000 Lige Tel.: 041/23.62.16 2. Scholen voor blinde en slechtziende kinderen in Nederland * Visio Mr H.P. van Heukelomschool Speciaal basis- en voortgezet onderwijs aan visueel en verstandelijk gehandicapten van 3,5 tot 20 jaar. Rijksstraatweg 284 9752 CL Haren Tel.: 050 349569 * Visio School Noord Speciaal onderwijs aan slechtzienden en blinden. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs en ander speciaal onderwijs. Rummerinkhof 6a 9751 SL Haren Tel.: 050 343300 * Visio Koninklijk Instituut tot Onderwijs van Slechtzienden en Blinden Speciaal basis- en voortgezet onderwijs aan visueel en verstandelijk gehandicapten van 3 tot 20 jaar. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige hulp in het reguliere onderwijs en ander speciaal onderwijs. Amersfoortsestraatweg 180 1272 RR Huizen Tel.: 02159 85811 * Comeniusschool Basis- en voortgezet onderwijs aan slechtzienden van 3 tot 20 jaar. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs. Slotermeerlaan 103 1063 JN Amsterdam Tel.: 020 6131176 * Prinses Margriet Francisca School Speciaal basis- en voortgezet onderwijs aan kinderen met een beperkt gezichtsvermogen. Heindijk 4 3079 PM Rotterdam Tel.: 010 4827533 Fax: 010 4828632 * Theofaanschool "Louis Braille" Speciaal basis- en voortgezet onderwijs aan visueel gehandicapten en meervoudig gehandicapten. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs. Jan van Cuijkdijk 1 5361 HM Grave Tel.: 08860 71215 Fax: 08860 72922 * School Rafal Speciaal onderwijs aan doof-blinden van 3 tot 20 jaar. Theerestraat 42 5271 GD Sint-Michielsgestel Tel.: 04105 88111 Fax: 04105 12157 * Brailleschool Bartimus Speciaal basis- en voortgezet onderwijs aan blinden en zwaar slechtzienden. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs. Utrechtseweg 84 Postbus 1003 3700 BA Zeist Tel.: 0304 82216 * Slechtziendenschool Bartimus Speciaal basis- en voortgezet onderwijs aan leerlingen met een beperkt gezichtsvermogen. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs. Utrechtseweg 84 Postbus 1003 3700 BA Zeist Tel.: 03404 82346 * Bosschool Bartimushage Onderwijs op zeer moeilijk lerend niveau aan meervoudig (o.a. visueel en verstandelijk) gehandicapten. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs. Oude Arnhemse Bovenweg 3 Postbus 87 3940 AB Doorn Tel.: 03438 26576 * Boshoek Bartimus Onderwijs op moeilijk lerend niveau aan meervoudig (o.a. visueel en verstandelijk) gehandicapten. Deze school biedt tevens ambulante onderwijskundige begeleiding in het reguliere onderwijs. Utrechtseweg 84 Postbus 1003 3700 BA Zeist Tel.: 03438 26576 * Markendalen Onderwijs aan meervoudig (o.o visueel en verstandelijk) gehandicapten van 3 tot 20 jaar. Deze school biedt tevens begeleiding in andere vormen van speciaal onderwijs. Galderse weg 65 4836 AC Breda Tel.: 076 613739 Fax: 076 614375 p-24- Werken met grafismen Gerrit Van den Breede Regelmatig worden wij met vragen geconfronteerd zoals: "Hoe kan ik mijn tekeningen, aangemaakt met een PC-tekenprogramma, omzetten naar een taktiele vorm ?", "Zijn er in Belgi betaalbare systemen beschikbaar om efficint taktiel grafisch materiaal aan te maken ?", "Hoe kan ik, vertrekkende van een gewone tekening op papier, een taktiele versie aanmaken ?", "Wat heb ik, buiten zwelpapier, nog nodig om een taktiele landkaart aan te maken ?", "Wat is Thermoform ?" Deze vragen komen hoofdzakelijk van mensen uit het onderwijs die met visueel gehandicapte leerlingen of studenten te maken hebben. In de ziende wereld weten we maar al te goed dat zelfs een vluchtige schets al heel wat kan verduidelijken. Minder voor de hand liggend is het om een tekening toegankelijk te maken voor blinden, terwijl ook voor hen een tastbare tekening verhelderend kan zijn. Er zijn diverse mogelijkheden beschikbaar die we in dit artikel bespreken. De drie belangrijkste methodes zijn: het thermoform-procd, zwelpapier en een grafische brailleprinter. Een vierde methode, die momenteel wat naar de achtergrond verschoven is, bestaat uit het werken met een aangepaste inktstraalprinter. 1. Taktiele voorstellingsmogelijkheden 1.1. Het thermoform procd Wellicht is dit de oudste en meest bekende methode. Ze bestaat erin dat men met behulp van allerlei materiaal (koord, ijzerdraad, harde kunststof,...) een tekening samenstelt waarover een plastic folie gelegd wordt. Daarna wordt hierboven een verwarmingselement geplaatst dat zorgt voor het soepel worden van de plasticfolie. Tijdens het opwarmen van de folie zorgt een vacuumpompje ervoor dat de ruimte tussen het origineel en de folie luchtledig gezogen wordt. Het resultaat is dat de folie de vorm van het origineel gaat aannemen. Op deze wijze kan men bovendien brailleschrift of de omtrek van kleine voorwerpen dupliceren. De plastic folie is zeer slijtvast en daarom wordt deze methode veel gebruikt om didactisch materiaal aan te maken. Belangrijkste nadeel van deze werkwijze is dat het maken van het origineel veel tijd en ervaring vraagt. In dit nummer kan u een technische fiche vinden over een dergelijk thermoform toestel. 1.2. Zwelpapier Dit speciale papier heeft de eigenschap op te zwellen bij opwarming. Indien men met een zwarte stift bv. een cirkel tekent op dergelijk papier dan zal deze cirkelvormige lijn "opzwellen" bij het opwarmen met een infrarood lamp (fuser). De zwarte vlakken absorberen immers meer warmte dan het omringende licht- of niet gekleurd papier. Het niveauverschil is zeer gelijkmatig. Voordelen zijn snelheid en eenvoud. Nadelen zijn de relatief hoge prijs van een A4-blad zwelpapier (40 BEF) en de lagere slijtvastheid ten opzichte van de plastic folie die gebruikt wordt bij het thermoform procd. Het is ook mogelijk om brailleschrift aan te maken met deze methode. Als alternatief kan men ook een thermo-pen (Thermo-Stift) gebruiken. Het werkingsprincipe is als volgt: met de opgewarmde schrijfpunt beweegt men over het zwelpapier waardoor er verhogingen ontstaan op de plaats waar men "geschreven" heeft. De thermo-pen bezit op zijn punt een elektrisch verwarmingselement dat een temperatuur bereikt van zo'n 130C. Naast de versie met netadapter is er ook een beschikbaar die gebruik maakt van oplaadbare batterijen. De prijs bedraagt ongeveer 5.300 BEF / 275 NLG. Meer inlichtingen krijgt u bij de Duitse producent/leverancier: Innovative Techniken (zie verdelerslijst). 1.3. Brailledrukker met grafische mogelijkheden Vooral de laatste jaren zien we dat er meer en meer brailledrukkers met grafische mode aangeboden worden. Op de Belgisch-Nederlandse markt zijn ons volgende toestellen bekend: Index Basic, Index Everest, Versapoint, Thiel Beta-X3, Thiel Interpoint Bax-10 en de Elekul. Dergelijke brailledrukkers zijn in staat om hun puntjes veel dichter bij mekaar te drukken dan nodig is voor braille, zodat een tekening kan samengesteld worden. Een vereiste is natuurlijk dat deze mogelijkheid softwarematig ondersteund wordt. Het aanstuurprogramma moet in staat zijn een grafische file (zoals PCX), die de tekening voorstelt, om te zetten naar de gepaste stuurcodes voor de brailleprinter. Een aantal van deze programma's (vb.: Versapoint Graphics en ETgraphX) zijn beschreven in de technische fiches van dit nummer. Dikwijls is het zo dat deze programma's sterk toegespitst zijn op n bepaalde brailledrukker of op de modellen van n producent. Een andere mogelijkheid bestaat erin een gewone tekening op papier te scannen zodat ze met een tekenprogramma (zoals Paintbrush) verder kan aangepast worden. Vanaf het tekenprogramma kan men dan dezelfde weg volgen zoals hierboven beschreven. Ten slotte dient nog vermeldt dat bij een aantal brailleprinters een - eerder beperkt- tekenprogramma meegeleverd wordt, zodat onmiddellijk in grafische mode kan gedrukt worden. 1.4. Aangepaste inktstraalprinter In IM 4,4 (december '90) en IM 5,3 (oktober '91) hebben we reeds technische fiches gepubliceerd over de Howtek Pixelmaster, een aangepaste inktstraalprinter. In plaats van gewone inkt wordt er een speciaal soort plastic op het papier gespoten dat na droging voelbaar wordt. Op deze wijze kan men zowel taktiele tekeningen als braille produceren. Er zijn verschillende redenen waarom deze werkwijze nog niet doorgebroken is. Allereerst is de prijs van dergelijke printer zeer hoog (ongeveer 500.000 BEF / 2.600 NLG). De plastic inkt kwam vrij makkelijk los van het papier terwijl het relif amper voldoende was. In de USA werkt men aan een verbetering van deze methode. Wij houden u op de hoogte van de ontwikkelingen ter zake. 2. Interactieve hulpmiddelen Voor onderwijsdoeleinden zijn er een aantal interactieve systemen beschikbaar. Ze zijn meestel samengesteld uit een PC met spraakweergave, gekoppeld aan een drukgevoelig tablet (zoals Nomad, Genius,...) met daarop een taktiele tekening bevestigd. Aan bepaalde gebieden van dit drukgevoelig tablet wordt een spraakboodschap gekoppeld. Een voorbeeld zal dit verduidelijken: Men maakt eerst een taktiele kaart van Europa volgens n van de hierboven beschreven methodes (thermoform, zwelpapier of brailleprinter). Deze kaart bevestigt men op het drukgevoelig tablet dat aan een computer gekoppeld is. Met behulp van het bijgeleverde programma kan er interactief gewerkt worden. Zo kan bv. het gebied van het grafisch tablet dat overeenkomt met bv. Luxemburg gekoppeld worden aan de spraakboodschap die de landsnaam uitspreekt. In dit verband kunnen we het Nomad systeem (IM 5,3) en de Audio-Touch van de fabrikant Innovative Techniken (zie verdelerslijst) vermelden. 3. Besluit Diverse mogelijkheden worden aangereikt om tekeningen taktiel weer te geven. De plastic folie (thermoform) geeft een mooi resultaat maar vraagt veel tijd en ervaring. Naast de speciale folie dient men te beschikken over een niet alledaags apparaat. Het zwelpapier geeft de mogelijkheid om snel te werken. Maar de infra-rode lamp die vereist is om het beschreven papier gelijkmatig op te warmen is moeilijk te vinden. Indien men reeds over een brailleprinter met grafische afdrukmogelijkheden beschikt geeft dit de mogelijkheid om snel te werken zonder extra kosten. De kwaliteit is echter duidelijk lager dan bij de vorige twee methodes. p-27- Ervaringen met een paar typische hulpmiddelen voor het onderwijs Jeroen Baldewijns Onlangs hadden we de gelegenheid om aan de slag te gaan met twee hulpmiddelen die vooral hun nut bewijzen in het onderwijs: de Aprims rekenmachine en de Braildec. Onze bevindingen leest u in dit artikel. 1. De Aprims rekenmachine 1.1. Beschrijving van het toestel De Aprims is een aangepaste wetenschappelijke rekenmachine die in vijf talen (Engels, Frans, Duits, Italiaans of Arabisch) en in twee uitvoeringen (CSV1: batterijgevoed of CSV2: voeding via een oplaadbare batterij of netstroomadapter) verkrijgbaar is. De aanpassing bestaat uit een spraakweergavesysteem, een groot lichtgevend LED-scherm en een overzichtelijk en logisch toetsenbord met taktiele orintatiepunten. De spraak kan weergegeven worden via de ingebouwde luidspreker of via een standaard meegeleverde koptelefoon. Het energiebeheer is erg goed uitgedacht en omvat volgende voorzieningen: - Automatische uitschakeling van het toestel na 45 sec. van niet-gebruik. - De spraak is uitschakelbaar. - Het energieverslindend LED-scherm licht, bij gebruik van de batterij, enkel op aanvraag op. 1.2. Mogelijkheden Funktioneel heeft het toestel heel wat te bieden: naast de vier basisbewerkingen behoren procentberekening, statistische funkties, logaritmische funkties, exponentile funkties, trigonometrische funkties en een aantal omzettingsfunkties tot de mogelijkheden. Het toestel is voorzien van een toets voor de waarde "pie", een backspace- toets en een toets om het laatst weergegeven getal vr het gelijkheidsteken terug te krijgen. De Aprims werkt met een interne nauwkeurigheid van slechts 7 cijfers. De gebruiker heeft de mogelijkheid het aantal cijfers na de komma in te stellen. Er kan met wetenschappelijke notatie gewerkt worden en met haakjes tot zes niveaus diep. Het toestel beschikt over maar liefst tien geheugens. 1.3. De sterke kanten van dit toestel - De Aprims is n van de weinige wetenschappelijke rekenmachines op de Belgisch/Nederlandse markt die zowel voor slecht- als voor niet-zienden zijn aangepast ! - Het toestel heeft een zeer duidelijk leesbaar LED-scherm. - Goed verstaanbare Engelse spraak (we testten enkel de Engelse versie). - Duidelijk en logisch ingedeeld toetsenbord. Het gebruik van kleuren en taktiele punten draagt bij tot een goede ergonomie. - Zeer goed energiebeheer. - De aanwezigheid van tien geheugens kwamen we nog niet dikwijls tegen bij aangepaste rekenmachines! 1.4. Aspecten die voor verbetering vatbaar zijn - De "Clear All"-funktie is enigszins omslachtig: er zijn twee toetsaanslagen nodig om het scherm te wissen. - De membraantoetsen moeten vrij hard ingeduwd worden. Dit wordt na een tijdje zeer vermoeiend en het maakt snel intikken vrijwel onmogelijk. - Het tweede opschrift bij sommige toetsen (vb.: de statistische funkties) zal voor sommige slechtzienden moeilijk leesbaar zijn. - De duimwieltjes (ingewerkte met de duim bedienbare draaiknoppen) voor het bijregelen van volume en display-verlichting liggen nogal diep en zijn hierdoor moeilijk bedienbaar. Voordeel hiervan is echter dat er niet per ongeluk aan gedraaid kan worden. - De meegeleverde handleiding was een franstalige zwartschrift-versie. In de handleiding worden de toetsen van het toestel niet bij naam genoemd, iedere toets heeft een nummer. Dit vraagt een extra inspanning van de gebruiker. - Ondanks de aanwezigheid van acht LED-elementen kunnen er slechts zeven cijfers op het scherm, het achtste LED-element wordt enkel voor het minteken bij negatieve getallen gebruikt. Dit nadeel wordt voor een stuk gecompenseerd door de aanwezigheid van een wetenschappelijke notatie. 2. De Braildec 2.1. Beschrijving van het toestel Het Braildec-systeem bestaat uit een bodemplaat voor bevestiging onder een brailleschrijfmachine van het type Perkins of Eurotype, een conversie- eenheid (de eigenlijke Braildec) die ook de bedieningsknoppen bevat en een netspanningsadapter. Op de Braildec kunnen een monitor en/of een printer aangesloten worden. Het werkingsprincipe is vrij eenvoudig. De op de brailleschrijfmachine ingetypte tekst wordt door schakelaars op de speciale bodemplaat gedetecteerd en in de vorm van elektrische signalen doorgeseind naar de Braildec. De Braildec zet deze signalen om naar een tekstbestand dat opgeslagen wordt in een elektronisch geheugen. Tijdens het intikken wordt deze tekst eveneens direct doorgestuurd naar de aangesloten monitor. Op bevel kan de inhoud van het geheugen naar een op de Braildec aangesloten printer gestuurd worden. De geheugeninhoud blijft ook na het uitschakelen van het toestel behouden. De volledige tekst kan enkel met de reset-funktie uit het geheugen worden gewist. 2.2. Mogelijkheden Het toestel werd vooral ontworpen voor gebruik in het onderwijs. Met behulp van de Braildec kan een ziende leerkracht de werkzaamheden van zijn blinde leerlingen gemakkelijk volgen op het scherm en kan hij ze ook op papier laten afdrukken. 2.3. Onze ervaringen met de Braildec Wat onmiddellijk opvalt is de eenvoudige installatieprocedure waarvoor geen technische achtergrondkennis vereist is. De stekkers zijn zodanig gekozen dat vergissingen nagenoeg uitgesloten zijn. Ook de bediening van de Braildec is eenvoudig. Na het aanschakelen krijgt men op de monitor ofwel het titelscherm (indien het geheugen leeg is) ofwel de tekst in het geheugen te zien. Zodra er op de brailleschrijfmachine getypt wordt, verschijnen de ingetikte tekens op de monitor. De Braildec heeft vier bedieningsknoppen. En toets activeert de reset- funktie, een tweede toets stuurt de geheugeninhoud naar de printer. De 'page-up' en 'page-down' toetsen maken het mogelijk om de geheugeninhoud over de monitor te laten scrollen. De eisen voor een beginnend gebruiker worden niet hoog gesteld, het typen van tekst op de brailleschrijfmachine verloopt net alsof er geen Braildec zou aangesloten zijn. Het toestel is dus wat de basisfunkties betreft zeer eenvoudig in het gebruik. De status (een kabel is verkeerd aangesloten, het toestel is defect, het geheugen is vol, het papier in de printer is op,...) van het systeem wordt aangegeven met verschillende zoemtonen en met boodschappen op de monitor. Van zodra de niet-ziende gebruiker de belangrijkste geluidssignalen uit het hoofd kent, kan hij zelfstandig met het toestel werken. Tot nog toe hebben we het enkel gehad over de tekstmode, die het mogelijk maakt om tekst in te tikken op de brailleschrijfmachine. Daarnaast is er ook een funktiemode die voor de gevorderde gebruiker zeer nuttig zal zijn. De funktiemode wordt geactiveerd door het brailleren van de punten 5 en 6 op de brailleschrijfmachine. Vanuit de funktiemode kan er vervolgens een systeem-instruktie, een print-instruktie of een dactylo-instruktie gegeven worden. Met de systeem-instrukties kan men bijvoorbeeld de laatst ingetypte tekstlijn wissen, het volledige geheugen wissen, de werking van de bodemplaat laten uittesten, het type printer instellen, de gebruikte taal aangeven,... Met de print-instrukties kan men de instellingen van de printer aanpassen (vb.: lettertype, lettergrootte, tekstattributen,...). Met de dactylo-instrukties kan men de bladschikking (aantal tekens per lijn, aantal lijnen per blad, kantlijnen, tabulaties,...) bepalen. Een zeer belangrijk aspect is dat de Braildec standaard is uitgerust met de mogelijkheid om met wiskundige braille en met Grieks schrift te werken. Beide besproken produkten worden door Sensotec verkocht. De Aprims rekenmachine wordt tevens door Data Braille Service verkocht. p-30- Twee nieuwe computerprogramma's voor visueel gehandicapte leerlingen Ria Zwart Onlangs zijn twee programma's voor visueel gehandicapte leerlingen op de markt verschenen: Braille Tutorial en Kijkdoos. Beide programma's zijn in het kader van het PRINT SO project II door Andersen Consulting-ECC ontworpen. De ontwikkeling van deze programma's zijn in nauwe samenwerking met de doelgroep tot stand gekomen. Hieronder wordt een korte beschrijving gegeven van beide programma's. 1. Braille Tutorial De Braille Tutorial is bedoeld voor blinde leerlingen van het speciaal basis- en voortgezet onderwijs. Het gaat hier zowel om leerlingen die al blind zijn voordat zij leren lezen en om leerlingen die op latere leeftijd blind zijn geworden. Doelstelling van de Braille Tutorial is dat de leerlingen kunnen zich oefenen met het lezen en schrijven van braille: de kleine letters in zespunts braille en de hoofdletters, cijfers en leestekens in achtpunts braille. De Braille Tutorial bevat een groot aantal oefeningen zoals: - Letter intypen/woord intypen: de leerling krijgt een letter of woord aangeboden in spraak, braille of beide en hij moet dit woord vervolgens brailleren. - Synthese-oefening: de leerling krijgt een woord in letters (vb.: b-oo-m) in spraak of in braille aangeboden en hij moet dit woord vervolgens brailleren. - Brailleflitswoorden: een woord wordt gedurende een bepaalde (in te stellen) tijd getoond op de brailleleesregel. Van zodra het woord verdwenen is, moet de leerling het woord brailleren. - Gelijke en verschillende letters/woorden zoeken: gelijke of verschillende woorden en letters moeten aangewezen worden in een rij letters of woorden. - Woorden vormen: de leerling moet, uitgaande van een willekeurige reeks letters, een woord vormen of de letters in alfabetische volgorde zetten. - Antipoets-oefening: een woord wordt letter voor letter op n cel van de brailleleesregel getoond (eventueel ondersteund door spraak). De leerling moet dit woord vervolgens brailleren. In deze oefeningen worden de letters, woorden en zinnen die op het scherm staan, uitgesproken door middel van een tekst-naar-spraak systeem. Op deze manier worden ook de antwoorden van de leerling uitgesproken, zodat die precies weet wanneer er iets fout ingetypt wordt. Naast de bijgeleverde oefeningen, is het mogelijk om als leerkracht zelf oefeningen te maken. 2. Kijkdoos Kijkdoos is bedoeld voor 6 tot 15-jarige slechtziende leerlingen uit het speciaal onderwijs. Het programma is niet bedoeld voor kinderen met een zeer kleine restvisus. Met behulp van Kijkdoos kunnen leerlingen oefenen in het verbeteren van de visuele functie en de detailwaarneming. Kijkdoos bevat een groot aantal oefeningen die onder te verdelen zijn in vijf soorten: - Wisselend fixeren: er wordt een figuur getoond op het scherm die de leerling moet opzoeken en aanwijzen. Wisselend fixeren is een elementaire vaardigheid die van belang is voor een adequate kijkstrategie. - Figuren aanwijzen: er wordt een figuur getoond, waarbij van de leerling wordt gevraagd uit een groep van diverse figuren dezelfde of de bijhorende figuur aan te wijzen. Het doel van deze oefening is dat de leerling een onderscheid leert maken tussen verschillende figuren. - Matchen van figuren: de leerling moet dezelfde of bij elkaar horende figuren bij elkaar zoeken en zetten. Ook bij deze oefening is het doel dat de leerling een onderscheid leert maken tussen verschillende figuren. - Oefeningen met lijnfiguren: in een lijnfiguur die als achtergrond fungeert moet de leerling andere figuren zoeken. Bijvoorbeeld: appels en peren zijn 'verstopt' in een boom en moeten aangewezen worden door de leerling. - Flitsoefeningen: de leerling krijgt achtereenvolgens een aantal beelden aangeboden, waarvan hij de volgorde moet onthouden. Achteraf moet hij de beelden terug in de juiste volgorde zetten. Het doel van deze oefeningen is de waarnemingssnelheid, de interpretatiesnelheid en het visueel geheugen te trainen. Bij al deze oefeningen zijn verschillende variabelen in te stellen die invloed hebben op het visueel functioneren van de leerlingen. De variabelen zijn onder meer: achtergrondkleur, kleur van de figuren, aantal figuren, positie van de figuren op het scherm en grootte van de figuren. De figuren die getoond worden in een oefening kunnen gekozen worden. Als een leerling bijvoorbeeld problemen heeft met het herkennen van details binnen een figuur, kunnen figuren gekozen worden die voldoen aan dit kenmerk (bijvoorbeeld wekkers die elk een andere tijd aangeven), zodat hier specifiek mee geoefend kan worden. Het gebruik van al deze variabelen maakt het mogelijk om de oefeningen aan te laten sluiten op de specifieke behoeften van de leerling. Alle opdrachten en feedback worden door middel van een geluidskaart uitgesproken. 3. Tot slot Tijdens de studiedag "Visueel gehandicapten" die op 12 oktober jongstleden in Nederland georganiseerd werd, hebben de leerkrachten van de scholen voor visueel gehandicapten de gelegenheid gekregen om met de programma's te oefenen. De programma's zijn entousiast ontvangen en wij hopen dan ook dat de scholen beide programma's intensief gaan gebruiken. Want hier is het uiteraard om begonnen: dat vanuit het PRINT SO project II goede computerprogramma's ontwikkeld worden waar de visueel gehandicapte leerlingen iets aan hebben ! Voor meer inlichtingen over de programma's "Braille Tutorial" of "Kijkdoos" kan u terecht bij: Andersen Consulting-ECC Postbus 3881 NL-7500 DW Enschede Tel.: +(31) 53 333 367 p-33- Verbeterde toegang tot wiskunde: Het MATHS-project van de Europese Unie Geert Bormans Het Maths-project heeft als doel visueel gehandicapte personen op een gemakkelijke manier toegang te verlenen tot wiskunde in het algemeen en tot wiskundige vergelijkingen in het bijzonder. Dit moet hen in staat stellen hun kennis van wetenschap en technologie te verbeteren. Het project maakt deel uit van het Tide-programma van de Europese Unie. (Tide = Technologisch Initiatief voor Gehandicapten en Ouderen). Het Maths- project is een samenwerking op Europees niveau met wetenschappers uit Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittanni, Ierland en Vlaanderen. De groep omvat zowel partners uit industrile bedrijven als universiteiten, die nauw betrokken zijn bij de problematiek van visueel gehandicapten. Binnen het project zal een computer werkstation (gebaseerd op een IBM- compatibele computer) ontwikkeld worden dat blinde en slechtziende studenten uit het secundair onderwijs en sommige studenten uit het hoger onderwijs veel makkelijker toegang zal geven tot het lezen van en het werken met wiskunde. Het project begon in januari '94 en het commercieel product mag verwacht worden tegen het einde van '96. Het zal een multimedia-oplossing zijn met zowel scherm-output, gesproken output als braille-output. Er zal in verschillende vormen van input voorzien worden. Voor de elektronische opslag van wiskundige formules en tabellen zal gesteund worden op het SGML-formaat. SGML is een gestandaardiseerde, gestructureerde taal die zowel machine- als applicatie-onafhankelijk is. Dankzij dit gestructureerd formaat zullen verschillende invoermogelijkheden kunnen gecombineerd worden, evenals verschillende uitvoermogelijkheden. De gebruiker zal echter niets merken van het gebruik van SGML en het is dus helemaal niet nodig dat de gebruiker deze taal kent. Zo is het bijvoorbeeld de bedoeling dat een student een vergelijking zal kunnen editeren (horen via een spraaksynthesizer of lezen op een brailleleesregel), aanpassen of uitwerken via een toetsenbord of via gesproken commando's en de veranderde vergelijking zal kunnen afdrukken in braille of grootletterdruk voor zichzelf, en in zwartschrift voor zijn leraar. Verschillende wiskundige braillestandaarden zullen ondersteund worden zodat het werkstation in verschillende landen en in verschillende talen zal kunnen gebruikt worden. In het verlengde van het project wordt gehoopt dat dit werkstation ooit dienst zal kunnen doen als interface voor wiskundige softwarepakketten. Vr de aanvang van het project werd al ingezien dat het bij een dergelijk ontwerp belangrijk is veel aandacht te besteden aan de wensen van de latere gebruikers. Hiervoor werden dan ook de nodige tijd en middelen uitgetrokken. Naast een technische verkenning van de mogelijkheden werden de eerste zes maanden vooral besteed aan de studie van de verwachtingen van de visueel gehandicapte studenten. Er werd een vragenlijst rondgestuurd naar een aantal visueel gehandicapte studenten uit het gentegreerd en het aangepast onderwijs en naar hun leerkrachten. Dit onderzoek had parallel plaats in Vlaanderen en in Ierland. Tegelijkertijd werd een vragenlijst rondgestuurd naar een groep van ziende studenten om de aan de handicap gerelateerde moeilijkheden te kunnen onderscheiden van andere moeilijkheden. Er werd in eerste instantie gezocht naar de ervaringen van problemen die ontstaan bij het werken met wiskunde. Verder werd er ook gepeild naar de ervaring met het gebruik van computers, met de nadruk op het gebruik van de randapparatuur die er reeds bestaat voor visueel gehandicapten. De verwerking van deze gegevens leverde heel wat informatie over wat er precies mogelijk moet zijn met een dergelijk werkstation en in welke takken van de wiskunde zulk een werkstation het meest nodig is. Dit onderzoek is momenteel afgelopen en beschreven in een aantal publiek beschikbare rapporten. Tijdens de ontwikkeling wordt het Maths-werkstation continu getoetst aan de opmerkingen van gebruikers. Ondertussen werd aan de hand van voormelde studie een technisch werkplan opgesteld en is het eigenlijke schrijven van de software en het ontwerp van de hardware reeds begonnen. Voor verdere inlichtingen kan u terecht bij: K.U.Leuven, Departement Elektrotechniek Toegepaste Elektronica en Optiek Jan Engelen Geert Bormans Kardinaal Mercierlaan 94 B-3001 Leuven Tel.: +(32) 16 22 09 31 vanaf 01/01/95: +(32) 16 32 11 21 Fax: +(32) 16 22 18 55 vanaf 01/01/95: +(32) 16 32 19 86 p-35- Verslag studiedag: "De wereld van computers en nieuwe media thuis bij visueel gehandicapten?" Maria Noyons Jeroen Baldewijns Op 22 september jl. organiseerden Visio, het Centrum voor Gesproken Lektuur (CGL) en de Vereniging van het Nederlandse Blinden en Slechtziendenwezen (VNBW) een studiedag rond de problematiek van nieuwe media en de toegankelijkheid ervan voor niet- en slechtzienden. Op het programma stonden een plenaire sessie waarin vier sprekers aan bod kwamen en zes workshops waarin er rond duidelijk afgebakende thema's werd gewerkt. Doorlopend was er ook gelegenheid een informatiemarkt te bezoeken waar leveranciers van diensten en hulpmiddelen werden aangespoord zich van hun innovatiefste kant te tonen. Aan het eind van de dag werd immers de "Innovatieprijs 1994" uitgereikt. De eer was weggelegd voor de firma Lameris Ootech. Hun bekroonde produkt was het programma "Virgo" dat MS- Windows toegankelijk maakt voor visueel gehandicapte computergebruikers. De plenaire sessie in de voormiddag werd ingevuld door vier sprekers. * Frans Havekes (senior consultant bij Quadrant Informatie) nam ons mee naar de wereld van de multimedia (met CD-ROM, Photo-CD, CD-I en Video-CD als voornaamste gegevensdragers) en schetste welke problemen deze (r)evolutie voor visueel gehandicapten creert. * Fred Kappetijn (directeur van Kappetijn Information Services) had het over de nieuwe trends in de media en wat de succesfactoren van deze trends zijn. Hij sprak ook over de steeds maar sterker wordende beeldcultuur en de kansen (ontwikkeling van spraaksynthese en -herkenning, veel meer informatie in elektronische vorm beschikbaar) en bedreigingen (geen toegang tot visueel beeldmateriaal) die hierdoor geschapen worden. * Cees Leeuwis (wetenschappelijk medewerker van de vakgroep Voorlichtingskunde van de Landbouwuniversiteit Wageningen) vertelde over het onderzoek dat hij deed naar de informatiebehoeften van landbouwers en trok parallellen naar de informatiebehoeften van blinden en slechtzienden. * Rob Van Vliet (senior informatieconsulent bij de PTT Telecom) illustreerde als blinde hulpmiddelengebruiker waar de toegankelijkheidsproblemen van een aantal media, waaronder ook de computer, zich precies situeren. Hij gaf de hulpverleners en hulpmiddelenfabrikanten alvast een hele waslijst mee, van wat er op het gebied van hulpmiddelen nog allemaal te verwezenlijken valt. De sprekers wisten interessante dingen te vertellen. De eerste drie sprekers waren slechts minimaal vertrouwd met de problemen van blinden en slechtzienden. In de namiddag werd tweemaal een sessie van zes workshops gehouden. Elke deelnemer kon twee van deze workshops bezoeken. De workshops werden gehouden rond de volgende thema's. * Workshop 1: De toegankelijkheid van grafische systemen en interactieve media. Voorzitter: Jaap Breider (directeur Alva BV) Tijdens deze workshop werden het ontstaan van de Grafische User Interfaces (GUI's) en de reden van haar populariteit onder ziende gebruikers besproken. Het ontbreken van wettelijk vastgestelde richtlijnen voor makers van software voor GUI's is een struikelblok voor de toegankelijkheid van zo'n systeem met een hulpmiddel. Daarom werd voorgesteld dat de leveranciers van hulpmiddelen gezamenlijk richtlijnen zouden opstellen waaraan GUI's moeten voldoen zodat deze toegankelijk worden en blijven voor alle gehandicapten. * Workshop 2: Voorlichting over nieuwe informatiesystemen: must of mogelijkheid ? Voorzitter: Eric van Dijck (zelfstandigheidstherapeut Theofaan / VAC Eindhoven) Tijdens deze workshop werd door de aanwezigheid van dienstverleners uit verschillende sectoren een kritische kijk ontwikkeld op voorlichting en advisering. Voorlichting over nieuwe informatiesystemen dient aan voorwaarden te voldoen. Ze moet gebaseerd zijn op een zorgvuldige analyse van de situatie en de vraag van de gebruiker en ze moet volledig zijn. De wens om de krachten te bundelen om tot een toegankelijk informatienetwerk te komen is aanwezig. * Workshop 3: Instructie en vaardigheidstraining: nu en straks Voorzitsters: Marianne Kwak en Ellen Eelman (mederwerker geavanceerde hulpmiddelen - ergotherapeut Visio) Computertraining en hulpmiddelentraining: "Waar vindt dit plaats ?", "Wie geeft deze instructie ?" en "Hoe wordt ze up-to-date gehouden ?" Hulpverleners vonden elkaar in deze problematiek en willen streven naar samenwerking om in deze snel veranderende situatie een adequate oplossing te bieden. * Workshop 4: Conversie: het omzetten van elektronische informatie in een toegankelijke vorm Voorzitter: Dick Tucker (projectleider Studie- en Vakbibliotheek) Blindenbibliotheken kunnen de produktie van elektronische informatie aanzienlijk verhogen als deze direct door de uitgever in een bepaalde elektronische standaard kan worden geleverd. De drager van de elektronische informatie, het distributiekanaal, het elektronisch formaat en de leesfaciliteiten moeten goed op elkaar aansluiten. Deze elementen moeten niet alleen technisch maar ook binnen een financieel-politiek kader bekeken worden. * Workshop 5: Communicatiesystemen zoals elektronische post en Bulletin Boards (specifiek) voor visueel gehandicapten. Voorzitter: Theo Walraven (vice-voorzitter Nederlandse Vereniging van Blinden en Slechtzienden) Er zijn vele mogelijkheden om met behulp van een communicatiesysteem een informatie-achterstand op te halen. Toegang tot veel systemen wordt echter bemoeilijkt door grafische interfaces en een dynamische opzet. Systemen specifiek voor visueel gehandicapten zijn op diverse plaatsen in ontwikkeling. Het stroomlijnen van deze diensten lijkt een taak voor de belangenorganisaties. * Workshop 6: Financiering en vergoeding van apparatuur Voorzitster: Anke de Graaf (juriste Sociaal-fiscaal Steunpunt van de belangenverenigingen van Blinden en slechtzienden) Deze workshop was vooral toegespitst op de situatie in Nederland, waar vergoeding van hulpmiddelen in de werk- en thuissituatie wettelijk geregeld is. De stelling "het verstrekkingsbeleid moet actueel blijven en dus aangepast worden aan de nieuwste ontwikkelingen" werd bediscussieerd. Een steeds dreigende achterstand moet door politieke druk worden voorkomen. Een volledig verslag van deze studiedag is verkrijgbaar bij: - Visio: +(31) 2159 85743 - Centrum voor Gesproken Lektuur: +(31) 8860 82345 p-38- Verslag van de vierde ICCHP te Wenen Gerrit Van den Breede Roderik Erens Van 14 tot 16 september 1994 werd voor de vierde maal de "International Conference on Computers for Handicapped Persons" georganiseerd door het Oostenrijkse Computergezelschap en het Instituut voor Elektrotechniek van de Technische Universiteit in Wenen. Sprekers uit hoofdzakelijk Europese landen gaven een beeld van het onderzoek naar computeraanpassingen voor gehandicapten. Zoals dat ook in vorige edities het geval was had een belangrijk deel van de presentaties betrekking op geavanceerde hulpmiddelen voor visueel gehandicapten. Een heet hangijzer op deze conferentie was de toegankelijkheid van grafische gebruikersinterfaces (GUI's) voor blinden en slechtzienden. Een ander thema dat veelvuldig aan de orde kwam zijn elektronische publikaties (kranten, tijdschriften, boeken). Het blijkt dat hiervoor in Europa diverse gelijkaardige systemen ontwikkeld zijn. 1. GUI's toegankelijk voor blinden en slechtzienden De meest bekende GUI's zijn OS/2, MS-Windows en de System 7 van Apple Macintosh. Veruit het meeste onderzoek wordt gedaan naar toegangssoftware voor MS-Windows. Naar aanleiding van deze problematiek werd een aantal jaren geleden in het kader van het Europese TIDE-programma, het GUIB-project (Textual and Graphical User Interfaces for Blind People) opgezet. Volgende universiteiten participeren hierin: Stuttgart (D), Berlijn (D) en Florence (I). De Duitse producent van hulpmiddelen Papenmeier heeft hiervoor een leesregel (Braillex 2D-Screen) ontwikkeld die voorzien is van: - 2 rijen met 80 braillecellen - 25 verticale cellen voor het weergeven van regelinformatie - Horizontale en verticale cursor-routing - Een in de leesregel ingebouwde spraaksynthesizer - Een aanraakgevoelig scherm waarmee de muispointer bestuurd kan worden De resultaten van dit onderzoek bespreken we hierna. We halen ook enkele aanverwante onderzoeken aan die niet onder het GUIB project vallen. 1.1. Alternatief voor de muis Een belangrijk aspect is een alternatieve bediening van de muispointer via de cursor-routingschakelaars of via het Touch Pad. Er zijn positieve resultaten bereikt met de bediening via de cursor-routingschakelaars (deze alternatieve muisbediening is terug te vinden in de Windots GUI- toegangssoftware van Papenmeier), terwijl bediening via het aanraakscherm een stuk moeizamer bleek te zijn. Dit zijn niet de enige alternatieven: bij WindowBridge en ScreenReader/2 wordt de muispointer bestuurd met de numerieke toetsen en bij Virgo met de duimtoetsen van de leesregel. 1.2. Grafische informatie Een groter probleem dan de muispointerbesturing vormt de enorme hoeveelheid grafische informatie die op het scherm staat. Naast de tekst heeft een ziende direct informatie over het lettertype, de grootte en de kleur van de letters, de attributen, enz. De tekst kan in een dialoogvenster staan, onder een icoon, in een menu of op een knop, waardoor telkens een andere reactie van de gebruiker gevraagd wordt. Al deze extra informatie is belangrijk bij het werken met GUI's en moet op een adequate manier toegankelijk gemaakt worden voor blinden. In het GUIB project wordt de extra scherminformatie uitgesproken door de spraaksynthesizer terwijl de normale tekst op de brailleleesregel (2 x 80 cellen) getoond wordt. Een andere mogelijkheid is dat men spraak of braille ondersteunt met geluidssignalen (zogenaamde 'earcons'). In o.a. de universiteit van Zrich (CH) en die van Las Cruses (New Mexico, USA) experimenteert men met toevoeging van eenvoudige computergeluiden, die aangeven in welke context de tekst staat. Daarnaast kan de stem van de spraaksynthesizer automatisch variren naar gelang de context. Aan de universiteit van Berlijn wordt gewerkt aan een ruimtelijke presentatie van de spraak. Via vijf luidsprekers (links, rechts, voor, achter en boven de gebruiker) wordt de spraak ruimtelijk weergegeven. Bij het voorlezen van tekst op het scherm, hoort men de spraak van links naar rechts lopen. Bij een regelsprong begint de weergave weer links en een stukje lager in de ruimtelijke waarneming. Zo is het dan geleidelijk mogelijk de positie en indeling van tekst op het scherm te bepalen. Uit onderzoek blijkt dat we met ons gehoor horizontaal ongeveer 13 posities kunnen onderscheiden en vertikaal ongeveer 5 posities. Niet alleen bij GUI's is de positie van de tekst op het scherm belangrijk, maar ook bij elektronische rekenbladen (spreadsheets). De nauwkeurigheid waarmee ruimtelijke spraak kan worden waargenomen is ruim voldoende om de afzonderlijke kolommen in een elektronisch rekenblad te herkennen. Al bij al blijkt dat alln braille of spraak onvoldoende is om met GUI's te werken en er wordt veel onderzoek gedaan om via geluidssignalen of manipulatie van spraak de context waarin tekst wordt gepresenteerd toegankelijk te maken voor blinden. 1.3. Training in GUI's Een belangrijk punt dat aan de orde kwam is training van blinden in het gebruik van GUI'S. In het GUIB project is een trainingsprogramma ontwikkeld waarin in een aantal stappen MS-Windows wordt uitgelegd aan blinden. De blinde gebruiker wordt allereerst vertrouwd gemaakt met het schermaanzicht van MS-Windows met behulp van een velcrobord waarop taktiele elementen (zoals iconen, knoppen, menu's en vensters) aangebracht worden. Vervolgens leert hij de betekenis van de MS-Windows elementen via een spraaksynthesizer en een aanraakbord met daarop het bovengenoemde velcrobord. Zodra men een voelbaar MS-Windows element aanraakt wordt de betekenis ervan voorgelezen door de spraaksynthesizer. Aan de universiteit van Stuttgart heeft men de WinTrain tutorial geschreven. Gebruik makend van een multimedia-geluidskaart (bv. SoundBlaster) worden specifieke Windows opdrachten voorgelezen, die vervolgens met de leesregel, spraakondersteuning of een combinatie van beide, moeten uitgevoerd worden. Met dit trainingsprogramma zijn de basisbeginselen van MS-Windows in ongeveer vier uur te leren. 2. Elektronisch Lezen Op de ICCHP werd duidelijk dat binnen Europa meerdere gelijkaardige systemen ontwikkeld zijn voor het elektronisch lezen van tijdschriften en kranten. Een bondig overzicht: * Het Oostenrijkse programma "NewsReader". Dit is een systeem voor het lezen van elektronische kranten en tijdschriften. De kranten en tijdschriften worden per modem aan de lezers verzonden. Het leesprogramma biedt de keuze uit twee gebruikersniveau's: - Voor beginnende computergebruikers: met een extra toetsenbordje (bv: Gravis Game Pad). Er zijn slechts vier knoppen nodig voor de bediening. - Voor de gevorderde computergebruiker is een bediening via het numerieke toetsenbord mogelijk. Deze bediening biedt uitgebreide zoekmogelijkheden en mogelijkheid tot het plaatsen van markeerpunten in de tekst en het maken van aantekeningen. * Het Zwitserse systeem "The Electronic Kiosk" gelijkt veel op het Oostenrijkse. Kranten worden per modem verzonden, omdat experimenten met verzending via het TV-signaal waren gefaald. Het leesprogramma is vooral ontwikkeld voor gebruik met spraak en braille. Alleen de tekst die op de leesregel wordt getoond of wordt uitgesproken is weergegeven op het scherm. * Een Belgische producent van hulpmiddelen, Sensotec, heeft binnen het TIDE/CAPS project een leesterminal ontwikkeld om kranten of andere publicaties in het SGML formaat te kunnen lezen. SGML is een elektronisch formaat (vergelijk het met ASCII, maar dan met de mogelijkheid voor het vastleggen van struktuurelementen zoals: titels, auteurs, sleutelwoorden,...) dat is voorgesteld als standaard voor elektronische documenten, zoals boeken, tijdschriften en kranten. De technische kant van het CAPS project wordt dit jaar afgerond. In een opvolgingsproject, Harmony, zullen auteursrechterlijke problemen aangepakt worden. * Een paar systemen kwamen niet aan de orde op de ICCHP maar noemen we hier voor de volledigheid. Uit dit alles blijkt de grote diversiteit aan programma's voor het elektronisch lezen. - In Zweden is er TextTalk, waarop het Nederlandse ELK-project van het CGL en de elektronische versie van Le Soir zijn gebaseerd. - Naast ELK is er de Elektronische Postbus (EP) van het CBB in Nederland (zie ook Update-Info in dit nummer). Dit systeem is zeer vergelijkbaar met de Oostenrijkse en Zwitserse systemen. Met de EP kunnen tijdschriften per modem worden binnengehaald en met een leesprogramma (ReadEasy) worden gelezen. Elk van de bovengenoemde systemen heeft een eigen digitale code waarin de tekst is opgeslagen. Daardoor zijn ze enkel te gebruiken met hun eigen leesprogramma. Dit bemoeilijkt de uitwisseling van elektronische documenten. Daarom wordt door het CAPS project voorgesteld om SGML te hanteren als Europese standaard voor de aanmaak van elektronische documenten. 3. Andere ontwikkelingen 3.1. Moving braille display Aan de universiteit van Hagen (D) wordt een nieuw systeem voor brailleweergave ontwikkeld. Het is de bedoeling een zeer compact, goedkoop en draagbaar apparaat te ontwikkelen dat door de combinatie met een handcamera vergelijkingspunten heeft met de Optacon. De braillelezer legt zijn handen stil op een klein taktiel scherm waarop de brailletekens onder zijn vingers door worden bewogen. Het taktiele scherm is opgebouwd uit 4 rijen van 18 zeer dicht bij elkaar geplaatste puntjes die door pizo- elektrische cellen omhoog worden geduwd. Twee naast elkaar gelegen puntjes vormen een braillepunt en in totaal kunnen bij het prototype drie brailletekens naast elkaar getoond worden. Door de spanning over de cellen te variren worden de puntjes in een golfbeweging omhoog geduwd, waardoor de brailletekst als een lichtkrant onder de vingers door schuift. Eerste ervaringen van blinde gebruikers met het prototype zijn positief, 95% bleek zonder training direct de bewegende braille te kunnen lezen. Enkele opmerkingen: de braillepunten 2 en 5 werden als minder goed voelbaar ervaren dan de andere punten en twee naast elkaar liggende braillepunten zijn soms slecht te onderscheiden. Bij de verdere ontwikkeling worden hiervoor oplossingen gezocht. 3.2. Het Zweedse "Digital Talking Books" Dit systeem maakt gebruik van een gedigitaliseerde menselijke stem en wil een alternatief zijn voor gesproken literatuur op audiocassette. Het werd door de firma Labyrinten Data ontwikkeld in opdracht van TPB, de Zweedse bibliotheek voor boeken in brailleschrift en gesproken vorm. Als medium werd gekozen voor de CD-ROM schijfjes en verder werd gebruik gemaakt van standaard beschikbare computertechnologie: een PC met minimum een 486SX processor, een PhotoCD-compatibele CD-ROM lezer en een 16-bits geluidskaart (bv. SoundBlaster). En schijfje is goed voor 15 tot 50 uren spraak, afhankelijk van de gebruikte compressietechniek en de gewenste geluidskwaliteit. Het is een taalonafhankelijk systeem aangezien het inspreken door een menselijke stem gebeurt. Het is de bedoeling van de Zweedse groepen dit systeem als standaard naar voren te schuiven zodat uitwisseling tussen verschillende landen mogelijk wordt. 3.3. Synthetische spraak en wiskundige notatie Een probleem bij synthetische uitspraak van wiskundige formules is de moeilijkheid om de structuur van de formule te achterhalen. In het kader van het TIDE/Maths project (zie elders in dit nummer) is aan de universiteit van York het programma MathTalk ontwikkeld. De eerste resultaten van dit project werden getoond op de conferentie. De structuur van een wiskundige notatie wordt weergegeven door de automatische aanpassing van toonhoogte en stem, naar gelang de context. Bijvoorbeeld: sub- en superscript bij getallen worden in respectievelijk hogere of lagere toonhoogte voorgelezen, getallen boven en onder de deelstreep worden met een andere stem uitgesproken. Bij het lezen van wiskundige fomules is het belangrijk een overzicht te hebben hoe de formule er ongeveer uitziet. Dit wordt in MathTalk bereikt door de formule vluchtig te beschrijven met een geluidssequentie. Hogere en lagere geluiden staan wederom voor sub- en superscript terwijl diverse andere geluiden, meestal van muziekinstrumenten, een korte beschrijving geven van de wiskunige formule. Na dit geluidsfragment begint de spraaksynthesizer de formule voor te lezen. Er zijn ons nog geen ervaringen van visueel gehandicapte gebruikers bekend. 4. Besluit We stellen vast dat diverse software ontwikkeld wordt, waardoor MS-Windows, OS/2 en System 7 van Apple Macintosh met de huidige geavanceerde hulpmiddelen toegankelijk worden. Het probleem blijft echter dat GUI's door de manier waarop informatie op het scherm verspreid staat, moeilijk met de regel-georinteerde leesregels en spraaksynthesizers toegankelijk zijn. Goede uitleg en instructie bij gebruik van GUI's is voor visueel gehandicapten van essentieel belang. We hebben ons beperkt tot het bespreken van de naar onze mening meest interessante lezingen van de conferentie. Mocht u belangstelling hebben in n van de onderwerpen, dan kunt u uiteraard kontakt opnemen met de redaktie. p-43- DIVERSEN EZ-FORM USA ISO 9999 21.XX.XX 09/94 Thermoformtoestel waarmee taktiel grafisch materiaal kan gemaakt worden. Technische kenmerken en mogelijkheden: * Het toestel werkt als volgt: met allerlei materialen maakt men een figuur in relif waarover een plasticfolie gelegd wordt. Met behulp van een verwarmingselement en een vacuumpompje wordt deze taktiele vorm overgebracht op de plasticfolie. * De EZ-Form is bijzonder nuttig voor aanmaak van educatief materiaal in het onderwijs. * Dit toestel kan eveneens gebruikt worden voor het kopiren van braille. * De EZ-Form ondersteunt naast het A4-formaat nog een aantal andere formaten: 21.6 x 27.9 cm, 24.8 x 29.2 cm, 27.9 x 27.9 cm, 27.9 x 29.2 cm en 27 x 34 cm. * Voor ieder formaat is een ander metalen kader (waarin de plasticfolie wordt geplaatst) nodig. Deze kaders worden apart verkocht, ze zijn dus niet in de prijs van het toestel begrepen. * De maximaal bruikbare zone op de folie bedraagt rondom 2,5 cm minder vanaf de rand van de plasticfolie. * Van dit toestel zijn nog twee andere uitvoeringen verkrijgbaar die grotere folieformaten ondersteunen: de Maxi-Form en de Creative-Form. * Producent: AMERICAN THERMOFORM CORPORATION Travers Avenue 2311 USA-City of Commerce, CA 90040 Tel.: +(1) 213 723 9021 Fax: +(1) 213 728 8877 * Verdelers: USA: AMERICAN THERMOFORM CORPORATION Belgi: Geen verdeler gekend Nederland: Geen verdeler gekend * Prijs: EZ-Form: 1.875 USD Maxi-Form: 2.650 USD Creative-Form: 2.995 USD (feb. '94, excl. B.T.W.) * Voeding: Netstroom (er zijn vier varianten beschikbaar: 110V/60Hz 115V/60Hz, 115V/50-60Hz, of 220V/50-60Hz) * Afmetingen: EZ-Form: 41 x 41 x 89 cm Maxi-Form: 41 x 60 x 94 cm Creative-Form: 44,5 x 71 x 95,3 cm * Gewicht: EZ-Form: 37,2 kg Maxi-Form: 44,5 kg Creative-Form: 51,7 kg p-44- DIVERSE SOFTWARE ETGRAPHX USA ISO 9999 21.15.18 09/94 Programma voor de aanmaak van taktiel grafisch materiaal op een brailledrukker. Technische kenmerken en mogelijkheden: * ETgraphX is een PC-programma dat in de achtergrond beschikbaar (resident) is en op vraag van de gebruiker een tekening kan omzetten en afdrukken op een brailledrukker. * De werkwijze is als volgt. Men maakt een tekening met behulp van een tekenprogramma. Als de tekening klaar is wordt ETgraphX geaktiveerd, waarna de gebruiker het gedeelte van het scherm (de tekening) selecteert dat moet omgezet worden naar een grafische taktiele tekening. Deze tekening kan afgedrukt worden op een brailledrukker die een grafische mode heeft. * ETgraphX werkt enkel samen met DOS-tekenprogramma's (dus niet met MS- Windows) en vereist ongeveer 10 Kbyte RAM-geheugen. * In principe worden diverse tekenprogramma's ondersteund, maar de producent raadt aan om Paintbrush IV te gebruiken. * Volgende brailleprinters kunnen aangestuurd worden: Romeo Braille Printer, Braille Blazer, Versapoint, Mountbatten Brailler, Juliet Brailler, Braille BookMaker en Braille Express. Met de laatste drie is het mogelijk om brailletekst en tekeningen samen op n blad af te drukken. * Een beperkt tekenprogramma wordt meegeleverd. * Producent: ENABLING TECHNOLOGIES COMPANY 3102 S.E. Jay Street USA-Stuart, Florida 34997 Tel.: +(1) 407 283 4817 Fax: +(1) 407 220 2920 * Verdelers: Duitsland: LUDWIG BECKER Belgi: Geen verdeler gekend Nederland: Geen verdeler gekend * Prijs: Gegevens ontbreken * Voeding: Niet van toepassing * Afmetingen: Niet van toepassing * Gewicht: Niet van toepassing p-45- DIVERSE SOFTWARE VERSAPOINT GRAPHICS USA ISO 9999 21.15.18 09/94 VersaPoint Graphics is een programma voor aanmaak van taktiel grafisch materiaal op een brailledrukker. Technische kenmerken en mogelijkheden: * Dit programma dient voor het produceren van geografische kaarten, grafieken of tekeningen in taktiele vorm op een brailledrukker. Het is bijzonder nuttig voor aanmaak van educatief materiaal in het onderwijs. * Een tekening die gemaakt werd met een tekenprogramma op een IBM- compatibele PC of een Apple computer, wordt door het VersaPoint Graphics programma gemporteerd, geconverteerd en doorgestuurd naar de brailledrukker. * Het programma is uitsluitend compatibel met de Versapoint brailledrukker van TeleSensory, die over een grafische mode beschikt. * Het VersaPoint Graphics programma draait op iedere IBM-compatibele PC. * Een gelijkaardig programma is verkrijgbaar voor Apple IIe of IIgs computers onder de naam "Illustrations". * Optioneel zijn drie diskettes met direct bruikbare tekeningen verkrijgbaar. * Producent: TELESENSORY P.O. Box 7455 USA-Mountain View, CA 64039-7455 Tel.: +(1) 415 960 0920 Fax: +(1) 415 961 0637 * Verdelers: Belgi: BRAILLELIGA Nederland: LAMERIS OOTECH HVG * Prijs: Belgi: Gegevens ontbreken Nederland: 670 NLG (okt. 1994, excl. B.T.W.) * Voeding: Niet van toepassing * Afmetingen: Niet van toepassing * Gewicht: Niet van toepassing p-46- MEMORECORDERS MEMORIZER RM60 / RM120 USA ISO 9999 21.30.09 09/94 De Memorizer is een compact toestel dat in twee versies verkrijgbaar is. Technische kenmerken en mogelijkheden: * De Memorizer is een compact toestel met een ingebouwde luidspreker, een ingebouwde microfoon en een geheugen. * De RM60-versie biedt de mogelijkheid om maximaal 60 seconden en de RM120- versie maximaal 120 seconden geluid op te nemen. * De aanwezigheid van een elektronisch geheugen zorgt ervoor dat het toestel niet onderhevig is aan mechanische slijtage en dat er zeer vlot naar de gewenste boodschap kan worden gezocht. * Drie toetsen maken een vlotte bediening van opname en weergave van boodschappen mogelijk en zorgen er ook voor dat gemakkelijk naar de gewenste boodschap kan worden gezocht. * De bediening via de toetsen gaat gepaard met geluidstoontjes zodat de gebruiker goed kan volgen wat hij doet. * Er kunnen tot maximum 20 boodschappen ingesproken worden. * Bij het wissen van het geheugen heeft men de keuze tussen het wissen van n boodschap of het wissen van de volledige geheugeninhoud. * Het geluidsvolume is regelbaar in drie stappen. * Producent: Gegevens ontbreken * Verdelers: Groot-Brittanni: DAVE JONES Belgi: Geen verdeler gekend Nederland: Geen verdeler gekend * Prijs: RM60: 55 GBP RM120: 67 GBP (nov. '93, incl. B.T.W.) * Voeding: Batterijen (autonomie bij normaal gebruik: 6 maanden) * Afmetingen: 2,7 x 6 x 14,6 cm * Gewicht: 180 g p-47- MEMORECORDERS VOICE PAD VP793 USA ISO 9999 21.30.09 09/94 Voice Pad is een compact toestel met ingebouwde luidspreker en microfoon. Technische kenmerken en mogelijkheden: * Het toestel heeft een geheugen waarin maximaal 120 seconden geluid kan worden opgenomen. * De aanwezigheid van een elektronisch geheugen zorgt ervoor dat het toestel niet onderhevig is aan mechanische slijtage en dat er zeer vlot naar de gewenste boodschap kan worden gezocht. * Twee schakelaars maken een vlotte bediening van opname en weergave van boodschappen mogelijk en zorgen er ook voor dat gemakkelijk naar de gewenste boodschap kan worden gezocht. * Bij het wissen van het geheugen heeft men de keuze tussen het wissen van n boodschap of het wissen van het volledige geheugen. * Er kunnen tot maximum 8 boodschappen ingesproken worden. Elk van deze boodschappen mag maximaal 15 seconden duren. * Met de "Jog"-funktie kan men een boodschap automatisch laten uitspreken van zodra het toestel bewogen wordt. Met de "Nag"-funktie is het mogelijk een boodschap om de vijf minuten te laten herhalen. * Tijdens de opname van een boodschap is een pauzetoets ter beschikking. * Het geluidsvolume is regelbaar in twee stappen. * Producent: Gegevens ontbreken * Verdelers: Groot-Brittanni: DAVE JONES Belgi: Geen verdeler gekend Nederland: Geen verdeler gekend * Prijs: 47 GBP (nov. '93, incl. B.T.W.) * Voeding: Via 4 AAA-batterijtjes (autonomie bij normaal gebruik: 6 maanden) * Afmetingen: 2,5 x 6 x 12 cm * Gewicht: 150 g p-48- SCHRIJFMACHINES CANON STARWRITER 30 JPN ISO 9999 12.15.06 09/94 De Canon StarWriter 30 is een schrijfmachine die de mogelijkheid biedt om naast gewone druk ook grootdruk te produceren. Technische kenmerken en mogelijkheden: * Deze elektronische schrijfmachine beschikt over een azerty toetsenbord, een gebruikersgeheugen van 28 Kb, een 3,5 inch 720 Kb diskette-eenheid, een LCD-scherm en een printergedeelte. * Het verlichte LCD-scherm bevat 12 lijnen van 80 tekens en is van het type "wysiwyg" (What You See Is What You Get). Dit wil zeggen dat je de tekens op het schermpje afgedrukt ziet zoals ze ook op papier zullen worden weergegeven: lettergrootte, lettertype, vetgedrukt, cursief, onderstreept,... * De printer is van het matrix-type en drukt enkel op thermisch papier. De printsnelheid bedraagt 20 tekens per seconde in "fine mode" (kwaliteitsdruk) en 40 tekens per seconde in "draft mode". * Een programma dat een StarWriter bestand kan omzetten naar een PC-bestand wordt standaard meegeleverd. * Dit toestel heeft vier ingebouwde lettertypes en meer dan 200 grafische tekens en wetenschappelijke symbolen. De lettertypes zijn qua grootte instelbaar van 9 tot 36 punten. Bovendien is het mogelijk om versmalde of verbrede tekens te gebruiken. Volgende tekstattributen zijn mogelijk: vetgedrukt, schuine druk, onderlijning en schaduwpatronen. * Producent: CANON INC 30-2 Shimomaruko 3-chome J-Tokyo 146 * Verdelers: Belgi: CANON BUSINESS MACHINES BELGIUM Nederland: CANON BENELUX N.V. Ook verkrijgbaar in de normale handel van kantoormateriaal * Prijs: Belgi: 22.775 BEF (maart '94, incl. B.T.W.) Nederland: 1.095 NLG (nov. '94, excl. B.T.W.) * Voeding: Via oplaadbare batterijen of via netadapter * Afmetingen: 34,8 x 8,2 x 5,9 cm * Gewicht: 4 kg p-49- Adressenlijst verdelers ALVA B.V. Leemansweg 51 6827 BX Arnhem Tel.: +(31) 085 841384 Fax: +(31) 085 841300 AMERICAN THERMOFORM corp 2311 Travers Avenue USA-City of Commerce, CA 90040 Tel.: +(1) 213 723 9021 Fax: +(1) 213 728 8877 BRAILLELIGA v.z.w. Engelandstraat 57 B-1060 Brussel Tel.: +(32) 2 533 32 11 Fax: +(32) 2 537 64 26 CANON BENELUX N.V. Neptunusstraat 1 NL-2132 JA Hoofddorp Tel.: +(31) 2503 81600 Fax: +(31) 2503 81600 CANON BUSINESS MACHINES Bessenveldstraat 7 B-1831 Diegem Tel.: +(32) 2 722 04 11 Fax: +(32) 2 722 06 07 DATA BRAILLE SERVICE C.V. Sporthalplein 3 B-2610 Wilrijk Tel.: +(32) 3 828 80 15 Fax: +(32) 3 828 80 16 DAVE JONES Old Oak House 18 Thirsk Gardens, Bletchley GB-Milton Keynes MK3 4LH Tel.: +(44) 908 372 556 EDITEC C.V. 5, rue des Berceaux B-7061 Casteau Tel.: +(32) 65 72 32 45 Fax: +(32) 65 72 38 16 INNOVATIVE TECHNIKEN Blinden- und Sehbehinderten-verband Sachsen Weissbachstrasse 5 D-01069 Dresden Tel.: +(49) 351 47 85 30 Fax: +(49) 351 47 85 342 LAMERIS OOTECH HVG Groenekanseweg 6 NL-3737 AG Groenekan Tel.: +(31) 3461 41 14 Fax: +(31) 3461 40 15 LUDWIG BECKER Waldhornstrasse 25 D-76131 Karlsruhe Tel.: +(49) 721 36 863 Fax: +(49) 721 33 392 SENSOTEC C.V. Nikolaas Gomberstraat 21 B-8000 Brugge Tel.: +(32) 50 33 76 75 Fax: +(32) 50 33 70 27 p-50- Agenda 15 december 1994 Professionaliseringsdag "Informatie-technologie in het Speciaal Onderwijs" Plaats: Christelijke Hogeschool de Driestar Gouda, Nederland Organisatie: Landelijk Cordinatiepunt Print Andersen Consulting-ECC Info: APS t.a.v. Saskia van den Eertwegh Postbus 85475 NL-3508 AL Utrecht Tel.: +(31) 30 856680 Fax: +(31) 30 890182 ** 1 tot 2 februari 1995 Conference on Orientation and Navigation Systems for Blind Persons Plaats: The Field Centre Hatfield, Groot-Brittanni Info: Sensory Disabilities Research Unit Psychology Division University of Hertfordshire Hatfield GB-Hertfordshire AL10 9AB ** 14 tot 18 maart 1995 CSUN's Tenth Annual, International Conference on Technology and Persons with Disabilities Plaats: Los Angeles Airport Marriott and Hilton Hotels, USA Info: Dr. Harry Murphy Center on Disabilities California State University 18111 Nordhoff Street USA-Northridge, CA 91330-8340 Tel.: +(1) 818 885 2578 Fax: +(1) 818 885 4929 E-mail: hmurphy@vax.csun.edu ** 26 tot 28 april 1995 2nd Tide Congress: The European Context for Assistive Technology Plaats: La Villette Conference Center Parijs, Frankrijk Info: TIDE Congress Secretariat MC-Consultancy Stationsstraat 38 NL-3511 EG Utrecht Tel.: +(31) 30 31 10 38 Fax: +(31) 30 32 19 67 3 juli tot 27 augustus 1995 International Training Program (ITP) for experienced instructors in the field of Education and Rehabilitation of the Blind and Visually Impaired Plaats: The Carroll Center for the Blind Newton, USA Info: Dr. Nurit Neustadt The Carroll Center for the Blind 770 Centre Street USA-Newton, MA 02158 Tel.: +(1) 617 969 9200 Fax: +(1) 617 969 6204 4 tot 8 juli 1995 European Conference of the ICEVI (International Council for Education of People with Visual Impairment) Plaats: Boedapest, Hongarije Info: Dr. Herman A.A. Gresnigt European Chairman ICEVH Theofaan St. Elisabethstraat 4 NL-5361 HK Grave Tel.: +(31) 88 60 71 003 Fax: +(31) 88 60 72 441 9 tot 14 juli 1995 11th World Conference "Working and Growing Together" Plaats: Cordoba, Argentini Organisatie: International Association for the Education of the Deafblind Info: Graciela Ferioli Calle Lima 1443, 2 piso Barrio General Paz Apartado 16 AR-Cordoba 2 tot 4 augustus 1995 Third Annual "Virtual Reality and Persons with Disabilities" Conference Plaats: San Francisco Airport Marriott Hotel, USA Info: Dr. Harry Murphy Center on Disabilities California State University 18111 Nordhoff Street USA-Northridge, CA 91330-8340 Tel.: +(1) 818 885 2578 Fax: +(1) 818 885 4929 E-mail: hmurphy@vax.csun.edu **: Activiteiten waar Vlicht, Infovisie of Visio aan deelnemen