-p13- Vergelijkende test : Brailleleesregels met ingebouwde spraaksynthesizer Roderik Erens Ton Verhulst Jeroen Baldewijns 1. Inleiding Bijna iedereen die redelijk braille kan lezen en van plan is zich een computer met een aanpassing aan te schaffen, opteert hierbij voor een leesregel. Het zelf actief kunnen lezen en vooral het direct kunnen controleren van wat hij typt, spreekt de gebruiker meer aan dan de doorgaans metaalachtige stem van een spraaksynthesizer. In eerste instantie wil bijna niemand geloven dat die stem heel gauw went en dat de tekst-naar- spraak programma's zo geavanceerd zijn (zie IM jg. 6, nr. 3, september '92) dat men er ook goed mee kan tekstverwerken. Vooral de snelheid waarmee een document kan worden voorgelezen is een belangrijk voordeel te opzichte van braille. Een nadeel van spraak is dan weer dat men aan nauwkeurigheid inboet. Met de leesregel gaat precies lezen en corrigeren van tekst veel eenvoudiger. De integratie van de spraaksynthesizer in de brailleleesregel betekent dat de positieve kanten van beide produkten zijn gecombineerd in ‚‚n apparaat met het bijhorende aanstuurprogramma. Deze integratie kan op verschillende niveaus plaatsvinden : - Allereerst kan gekozen worden voor een brailleleesregel met beperkte mogelijkheden die aangevuld wordt met een spraaksynthesizer. In dit geval zal altijd gebruik gemaakt moeten worden van zowel braille als spraak om vlot te kunnen werken met de computer. De Braudi van Data Braille Service vertegenwoordigt deze optie. - Een tweede mogelijkheid is dat aan een brailleleesregel met volledige funktionaliteit een beperkt aantal nuttige spraakfunkties worden toege- voegd. Men kan dan altijd terugvallen op de leesregel en eventueel de spraakfunkties negeren. De CombiBraille van Tieman is een toestel waarbij we deze benadering duidelijk aantreffen. - Vervolgens kan gekozen worden voor een brailleleesregel met volledige funktionaliteit, gecombineerd met een volwaardige spraakweergave. De gebruiker heeft dan de vrijheid om te kiezen in welke situatie hij de voorkeur geeft aan braille, spraak of de combinatie van beide. Alva volgt deze filosofie met het Delphi-gamma. In de vergelijkende test komen drie 40-cellige spraak/braille-combinaties aan de orde : de Alva Delphi 440, de Braudi-40 van Data Braille Service en de CombiBraille 45 van Tieman. De David en de Inka van Baum zijn niet getest omdat deze (nog) niet met een Nederlandstalige spraaksynthesizer geleverd worden; dit geldt ook voor de CombiBraille PC van Tieman. 2. Algemene en technische gegevens ====================================================================== Alva Delphi 440 Nederland Leverancier: Alva Prijs (excl. BTW): 14.995 NLG Belgi‰ Leverancier: Sensotec Prijs (excl. BTW): Nog niet gekend Technische kenmerken Afmetingen: 31 x 30 x 4 cm Gewicht: 2,5 kg Batterijen: Ja Aansluitingen: 2 serieel, 1 parallel Doorgeluste aansluitingen: Parallel, Seri‰el Aantal statuscellen: 3 Vrije keuze tekst-naar-spraak programma: Ja Aanstuurprogramma Versie: 1.216 Gebruik RAM-geheugen: 127 Kbyte Bediening Brailleleesregel: Duimtoetsen, Cursor-routing toetsen, Menu Spraaksynthesizer: PC-toetsenbord, 2de rij aanraaktoetsen Opties Ondersteuning van MS-Windows: WindowBridge, Protalk, WinVision, BrailleOut Ondersteuning van OS/2: Screen Reader/2 Beschikbare uitbreidingen: KeyPad, SpacePad, FeelMe [2] Ook leverbaar met: 80 braillecellen, Aangepaste PC Documentatie Leesvorm: Zwart, diskette, braille Taal: Nederlands, Engels On-line handleiding: Nee [4] Permanente hulpfunctie: Nee [5] ---------------------------------------------------------------------- Braudi-40 Nederland Leverancier: Lameris Prijs (excl. BTW): 14.750 NLG Belgi‰ Leverancier: Data Braille Service Prijs (excl. BTW): 265.000 BEF Technische kenmerken Afmetingen: 42 x 11 x 4 cm Gewicht: 1,8 kg Batterijen: Nee [1] Aansluitingen: 1 serieel Doorgeluste aansluitingen: Geen Aantal statuscellen: Geen Vrije keuze tekst-naar-spraak programma: Ja Aanstuurprogramma Versie: 3.20 Gebruik RAM-geheugen: 24 Kbyte Bediening Brailleleesregel: PC-toetsenbord Spraaksynthesizer: PC-toetsenbord Opties Ondersteuning van MS-Windows: WindowBridge Ondersteuning van OS/2: Nee Beschikbare uitbreidingen: Braudi Bureau [3] Ook leverbaar met: 12, 20, 80 braillecellen Documentatie Leesvorm: Zwart, diskette, braille Taal: Nederlands, Frans On-line handleiding: Nee [4] Permanente hulpfunctie: Nee [6] ---------------------------------------------------------------------- CombiBraille 45 Nederland Leverancier: Tieman Prijs (excl. BTW): 14.750 NLG Belgi‰ Leverancier: Sensotec Prijs (excl. BTW): 284.232 BEF Technische kenmerken Afmetingen: 31 x 30 x 4 cm Gewicht: 2,5 kg Batterijen: Ja Aansluitingen: 1 serieel, 1 parallel Doorgeluste aansluitingen: Parallel Aantal statuscellen: 5 Vrije keuze tekst-naar-spraak programma: Ja Aanstuurprogramma Versie: 3.0 Gebruik RAM-geheugen: 64 Kbyte Bediening Brailleleesregel: Duimtoetsen, Brailletoetsen, Cursor-routing toetsen, Menu Spraaksynthesizer: Brailletoetsen, Toetsen boven statuscellen Opties Ondersteuning van MS-Windows: WindowBridge, WinVision Ondersteuning van OS/2: Screen Reader/2 Beschikbare uitbreidingen: Geen Ook leverbaar met: 80 braillecellen Documentatie Leesvorm: Zwart, diskette, braille, audiocassette Taal: Nederlands, Engels On-line handleiding: Ja Permanente hulpfunctie: Ja ====================================================================== [1] Een op batterijen werkende Braudi-NBT40 voor combinatie met een notebook is eveneens leverbaar. [2] Het KeyPad van Alva is een extra toetsenbordje waarmee spraak- en brailleweergave bediend kunnen worden, zonder gebruik van het normale computertoetsenbord. Het Alva SpacePad is een module met 25 vertikaal geplaatste braillecellen met cursor-routing die zorgt voor een betere ruimtelijke ori‰ntatie op het scherm Het SpacePad bevat daarenboven hetzelfde toetsenbordje als het KeyPad. Via het FeelMe programma kan een tweede PC aangesloten worden op de leesregel, waardoor een leerkracht alle funkties van de leesregel kan bedienen en een zicht heeft op hetgeen er op de leesregel staat. [3] Braudi Bureau is een op spraak en braille gericht programmapakket dat onder Windows draait. Het pakket omvat programma's aangepast voor gebruik met de Braudi, zoals : OCR-software, tekstverwerker, agenda, telefoonlijst en een rekenmachine. [4] De handleiding kan indien gewenst wel met een tekstverwerker geopend worden. [5] Er is wel een korte omschrijving van de funkties van elke menu-optie. [6] Wel kan onder MS-DOS het programma "HELPBRD" opgestart worden. Met de geteste combinaties van braille en spraak krijgt de gebruiker meer funktionaliteit terwijl hij hiervoor vrijwel dezelfde prijs betaalt als voor een 40-cellige leesregel zonder spraak. De afmetingen en het gewicht van de leesregel veranderen amper door het inbouwen van de spraaksynthesizer. Al de geteste toestellen beschikken over een ingebouwde luidspreker en een koptelefoonaansluiting. De Braudi-40 is het enige apparaat in de test dat geen batterij heeft en dus eerder geschikt is voor gebruik met een desktop PC. Data Braille Service levert echter de Braudi-NBT40 voor gebruik met een notebook (zie technische fiche in dit nummer). Qua funktionaliteit is de Braudi-NBT40 identiek aan de geteste Braudi-40. De Alva Delphi 440 en de CombiBraille 45 kunnen zowel parallel als serieel worden aangesloten, de Braudi alleen serieel. Voor alle apparaten geldt dat de spraaksynthesizer normaal via dezelfde aansluiting als de leesregel wordt aangestuurd. Het is bij alle toestellen mogelijk om eventueel de spraaksynthesizer via een aparte seri‰le kabel aan te sturen, los van de leesregel. Dit is noodzakelijk wanneer men wil werken met een tekst-naar- spraak programma naar eigen keuze (zoals Hal Screen Reader, IBM Screen Reader of VocalEyes) of een toepassingsprogramma dat een eigen spraakaansturing heeft, zoals het leesprogramma van de Elektronische Krant van het CGL of de Open Book Unbound OCR-software van Arkenstone. De leesregel kan dan gewoon verder werken met het oorspronkelijke aanstuurprogramma. Bij de Alva Delphi 440 en de CombiBraille 45 is de parallelle poort doorge- lust, waardoor hierop bijvoorbeeld ook nog een printer aangesloten kan worden. Bij de Delphi 440 kan de doorgeluste poort ook dienen voor koppeling van een tweede leesregel (waarop bv. een medeleerling kan meelezen of waarmee een blinde leraar gemakkelijk les kan geven). De uitbreidingen (zie tabel) die Alva voor deze leesregel levert kunnen via de seri‰le poort doorgelust worden. Bij de Alva Delphi 440 en de CombiBraille 45 zijn enkele extra cellen aan- wezig waarop statusinformatie zoals tekstattributen en de positie van het braillevenster en de cursor getoond worden. De Alva Delphi 440 en de Braudi-40 kunnen de statusinformatie ook uitspreken. In al de toestellen is de viertalige Dolphin Juno synthesizer ingebouwd. De hoeveelheid RAM-geheugen dat gebruikt wordt door het aanstuurprogramma moet in de gaten gehouden worden. Een hoog gebruik van RAM-geheugen betekent vaak dat de software meer mogelijkheden biedt, maar vergt tevens een goed geheugenbeheer. De bediening van de leeslijn van de Alva Delphi 440 is vrijwel identiek aan die van de ABT 340. Dit gebeurt door middel van de duimtoetsen, de cursor- routingtoetsen en de funktietoetsen op het PC-toetsenbord. Innovatief is de tweede rij toetsen (boven de cursor-routingtoetsen) waarmee alle belangrijke spraakfunkties worden bediend. Verdere spraakopties worden zijn toegankelijk via het numerieke toetsenblok. De Braudi-40 biedt geen eigen bedieningstoetsen. De bediening gebeurt vanaf het PC-toetsenbord. De CombiBraille 45 beschikt over vijf duimtoetsen en zes brailletoetsen (zoals dat ook bij de PortaBraille het geval is) en een rij cursor-routingtoetsen. De spraak wordt hoofdzakelijk bediend via de brailletoetsen en via de toetsen boven de statuscellen. Minder vaak gebruikte instellingen kunnen aangepast worden via een uitgebreid menu. Wie zich momenteel een nieuwe brailleleesregel aanschaft moet zich realiseren dat het tekst-geori‰nteerde MS-DOS langzaam in betekenis zal afnemen. Met de komst van Windows 95 zal iedereen langzamerhand moeten overstappen op grafische gebruikersomgevingen. Het is belangrijk om bij de aanschaf van een nieuwe leesregel na te gaan of deze diverse toegangs- programma's voor GUI's ondersteunt. Het is niet raadzaam om omwille van de keuze van de leesregel direct aan ‚‚n bepaald GUI-toegangsprogramma vast te zitten. Deze software is nog lang niet volmaakt en het is onduidelijk welke pakketten in de toekomst de beste toegang tot GUI's gaan bieden. Diverse opties bieden de mogelijkheid om het apparaat uit te breiden met extra funkties die vooral van pas komen om met GUI's aan de slag te gaan. Bij al de toestellen wordt de handleiding in een aantal drukvormen geleverd. Het meest compleet is de handleiding van de CombiBraille, die ook permanent via de computer oproepbaar is. Bij de Alva Delphi 440 wordt een overzichtelijke handleiding gegeven. De handleiding van de Braudi is beknopt. Het is prettig wanneer een permanente hulpfunktie kan worden opgeroepen om zich de toetscombinaties weer voor de geest te halen. De CombiBraille heeft een uitgebreide hulpfunktie. Bij de Alva Delphi 440 is een zeer korte omschrijving (1 schermregel) op te roepen van de betekenis van de funktie- toetsen. Van de spraakbedieningsfunkties op het numerieke toetsenblok kan een korte omschrijving worden uitgesproken. De Braudi heeft geen permanente hulpfunktie. Wel kan in de Braudi directory een programma worden gestart waarmee een lijst met de funkties van de toetsen wordt getoond. 3. Mogelijkheden * Alva Delphi 440 Behalve de nieuwe kast (iets hoger, terracotta kleur) is het belangrijkste verschil tussen de ABT 340 en de Alva Delphi 440 de nieuwe rij met twee toetsen boven iedere braillecel. De meegeleverde software is een verdere ontwikkeling van het ABT leesregelprogramma en de NVI tekst-naar-spraak software. Hierdoor beschikt men over een toestel met uitgebreide leesregelfunkties en zeer uitgebreide spraakfunkties. Voor een volledig overzicht van de mogelijkheden van de leesregel verwijzen we naar de test van de ABT 340 in IM jg. 9, nr. 1 van maart '95. Enkele mogelijkheden willen we toch niet onvermeld laten, zoals de mogelijke koppeling van de invoercursor aan de duimtoetsen, het automatisch herkennen en volgen van de softcursor, het gemakkelijk zelf kunnen instellen van een softcursor, de mogelijkheid van woordomslag (word-wrap) en het kunnen zoeken op een tekststring. De tweede rij toetsen vormt het belangrijkste bedieningsorgaan voor de spraak. Volgende bedieningen zijn er ondergebracht : - Het laten voorlezen van het beeldscherm en het voorlezen stopzetten. - Het sturen van het braillevenster naar de plaats van de spraakcursor om nauwkeurig te kunnen lezen wat door de spraak was voorgelezen. - Het instellen van de telegramstijl, een funktie die het leestempo verder verhoogt doordat bij het oplezen alle woorden met minder dan een door de gebruiker zelf in te stellen aantal letters worden overgeslagen. - Het activeren van maximaal 3 schermbewakingsgebieden (autospeaks). - Het opvragen van uitgebreide attribuutinformatie. De bediening van de andere spraakfunkties gebeurt via het numerieke toetsenblok van de PC. Hierop zijn negen lagen gedefinieerd, die bereikt worden door gelijktijdig de Del-toets en een getal tussen 1 en 9 in te drukken. Er wordt dan gemeld welke laag geactiveerd wordt. Iedere laag bevat logisch bij elkaar horende funkties. Het voert ons echter te ver om alle funkties van al de lagen te bespreken. Enkel de belangrijke mogelijkheden nemen we hier door. Het aanstuurprogramma biedt veel mogelijkheden voor de basisbediening van de spraak zoals het voorlezen van een karakter, woord of regel, het voorlezen van het scherm of document, het spellen van een woord, het zoeken op tekststring en het brengen van de tekstcursor naar de spraakcursor en vice versa. Leessnelheid, volume en toonhoogte kunnen uitgebreid ingesteld worden en dit voor drie verschillende stemmen : een leesstem, een meldstem en een spellingsstem. Door de meldstem duidelijk te laten verschillen van de leesstem wordt het direct duidelijk als er een melding op het beeldscherm verschijnt. De spellingsstem kan bijvoorbeeld langzamer ingesteld worden dan de leesstem, waardoor het spellen van woorden beter te volgen is. Er zijn zeer veel mogelijkheden om de spraakweergave op de eigen behoeften af te stellen, zoals het laten uitspreken van het voorkomen van hoofdletters, attributen, leestekens en grafische tekens. Ook kan ingesteld worden of getallen als getal worden uitgesproken of als losse cijfers. Desgewenst kan men ook alleen de tekst laten voorlezen die in een bepaalde kleurcombinatie op het scherm staat. Er kunnen maximaal negen schermbewakingsgebieden worden ingesteld. Automatisch wordt dan de inhoud van het gebied uitgesproken wanneer er veranderingen plaats vinden in zo'n gebied. Zoals reeds eerder gezegd zijn de eerste drie gebieden ook bedienbaar vanaf de tweede rij toetsen boven de statuscellen. * Braudi-40 Data Braille Service kwam als eerste met een leesregel met ingebouwde nederlandstalige spraaksynthesizer op de markt : de Braudi-12. Intussen zijn er ook Braudi-modellen met 20, 40, en 80 cellen leverbaar. De filosofie achter de Braudi is dat het een eenvoudig bedienbaar apparaat moet zijn waarmee een beginnende gebruiker direct aan de slag kan zonder verzeild te raken in een wirwar van instellingen. De Braudi-40 heeft geen toetsen. De bediening gebeurt via het computer- toetsenbord. Door zijn vorm kan de Braudi eventueel achter maar niet onder het toetsenbord geplaatst worden. Voor het instellen van het volume, de snelheid, de toonhoogte en de taal van de Juno spraaksynthesizer moet een apart instelprogramma opgestart worden. Dit betekent dat wanneer je tijdens het werken met een toepassingsprogramma de instellingen van de spraaksynthesizer wil veranderen, je deze toepassing eerst moet verlaten. Het zou niet mogen dat je in het instelprogramma incompatibele waarden kan invoeren en dat de Braudi die gewoon accepteert. Om de Braudi-40 te kunnen besturen via het toetsenbord, wordt omgeschakeld naar de leesmode. In deze mode beschikt men over een aantal commando's om de leesregel en spraaksynthesizer te besturen, zoals : teken per teken, woord per woord of regel per regel, vooruit of achteruit lezen, naar de eerste of laatste regel van het scherm springen, naar het begin of einde van de regel gaan, een softcursor defini‰ren, attributen voorlezen, woordecho aan- of uitzetten en de positie van de spraakcursor melden. In de werkmode spreekt de Braudi de ingetikte woorden uit als woordecho is ingeschakeld. Bij het intikken van tekst gaat het braillevenster meeschuiven zodra de tiende positie op de schermregel is bereikt. De andere 30 braillecellen worden pas gebruikt zodra men op de rechter schermhelft komt. * CombiBraille 45 De CombiBraille 45 is de opvolger van de PortaBraille 45. De CombiBraille heeft een nieuwe behuizing, een cursor-routingfunktie, een ingebouwde spraaksynthesizer en nieuwe software (die functioneel zeer uitgebreid is) meegekregen. Wie vertrouwd is met de PortaBraille en de spraak en cursor- routing storend vindt, kan deze uitschakelen. De funktionaliteit van de leesregel van de CombiBraille 45 is zeer compleet. Hieraan werd een aantal spraakfunkties toegevoegd. Via een menu kan men alle instellingen van de leesregel en de spraak- synthesizer maken. Wat de spraak betreft, kunnen het volume, snelheid, taal, stem, enz... via dit menu ingesteld worden. Het volume en de snelheid kunnen daarnaast ook bediend worden met de toetsen boven de statuscellen. Een aantal spraakopties die we hier nog willen noemen zijn : de telegramstijl, waarbij alle woorden van minder dan 4 letters worden overgeslagen, het wel of niet laten voorlezen van de leestekens en het laten spellen van de gehele tekst. De leesfunkties van de spraak beperken zich tot het voorlezen van het scherm of een document. Het braillevenster volgt de spraak niet bij het voorlezen, maar via de brailletoetsen kan het direct naar de spraakcursor toegehaald worden. Ook kunnen schermbewakingsgebieden (autotabs) gedefini‰erd worden, zodat eventuele meldingen in die zones voorgelezen worden zonder dat het braillevenster er naartoe hoeft te springen. Wanneer met de leesregel over het scherm wordt genavigeerd zal de spraak stil zijn. Ook bij het intikken van tekst is geen spraakondersteuning. De filosofie achter de CombiBraille is duidelijk dat je zoveel mogelijk met de leesregel werkt. De spraak dient enkel voor het lezen van grote stukken tekst en voor automatische weergave meldingen. De leesregel biedt veel funkties die te bedienen zijn via het menu of de 6 brailletoetsen. Dit menu is compleet en overzichtelijk. Voor het instellen van de meeste opties (zoals het maken van een schermbewakingsgebied of het defini‰ren van een softcursor) moet je een aantal stappen in het menu doorlopen. Vanuit het menu kan ook de volledige handleiding worden opgeroepen. Bovendien kan bij ieder menu-item of van iedere brailletoets- combinatie een uitgebreide beschrijving via de hulpfunktie worden opgevraagd. In de handleiding en de hulpfunktie gebruik je een aantal toetsen van het PC-toetsenbord om snel te zoeken of naar een vorige of volgende pagina te springen. Aangezien de CombiBraille nog niet eerder werd besproken in Infovisie Magazine, sommen we wat opvallende opties op, zodat een vergelijking met de leesregels die eerder dit jaar zijn getest, mogelijk wordt : - Bij het lezen van tekst kan worden ingesteld dat lege regels en lege rechter regelhelften worden overgeslagen. - De cursor kan gekoppeld worden aan de 'regel omhoog' en 'regel omlaag' toetsen, zodat bij het lezen met de leesregel de cursor volgt. De cursor wordt niet meegenomen wanneer de 'schermhelft verder' of 'schermhelft terug' toetsen worden gebruikt. - Bij het intikken van tekst kan het braillevenster meeschuiven, waarbij zelfs aangegeven kan worden vanaf welke positie op de leesregel dit meeschuiven moet beginnen. - Zoekt men naar een tekststring op het beeldscherm, dan springt het braillevenster direct naar de gevonden tekst. - Indien gewenst kan de positie van het braillevenster op het scherm getoond worden. Voor een ziende collega of leerkracht zou het echter handiger zijn wanneer deze aanduiding permanent zichtbaar zou zijn. - Via het menu kunnen eenvoudig profielen opgeslagen en gewisseld worden. Er kan ingesteld worden dat het wisselen van profielen automatisch gebeurt bij het opstarten van een bepaald toepassingsprogramma of programmaonderdeel. 4. Beoordeling * Alva Delphi 440 Bij de Alva Delphi 440 voegt de spraak heel veel nieuwe funkties toe aan de reeds uitgebreide funkties van de leesregel. Hier is duidelijk sprake van een integratie van leesregel en spraak. De bediening via de tweede rij toetsen belooft nieuwe mogelijkheden voor de toekomst. Nochtans wordt de bediening van de twee rijen toetsen bij de Alva leesregels door sommigen als minder prettig ervaren omdat ze niet duidelijk voelbaar zijn. Met de spraakopties als ondersteuning voor de leesregel valt enorm vlot te werken. Bij het intikken hoor je direct wanneer een woord verkeerd gespeld is. Wanneer je door de tekst navigeert, wordt de tekst op de leeslijn ook uitgesproken. Een fraaie optie is natuurlijk dat bij het voorlezen van een document het braillevenster de spraak kan volgen. De software van de Alva Delphi 440 is zeer compleet en het is aan de gebruiker om te bepalen welke mogelijkheden hij van de braille- en welke van de spraakweergave gebruikt. * Braudi-40 Doordat de bediening van de Braudi zich beperkt tot het hoogst noodzakelijk zal een beginnende computergebruiker vlot alle funkties van het apparaat beheersen. Bekijken we de software en het toestel z‚lf, waarop geen toetsen aanwezig zijn, dan lijkt de funktionaliteit van de Braudi vooral op spraak geori‰nteerd te zijn. We misten enkele opties die bij het tekstverwerken of bij het lezen van documenten handig zijn, zoals het voorlezen van het scherm of het hele document en een vorm van cursor-routing om de tekstcursor snel naar een braillecel te halen voor het verbeteren van een tikfout. Ook het instellen van de synthesizer via het aparte programma is niet echt handig. Vergelijken we de mogelijkheden van het huidige toestel met de Braudi 12 (die in IM jg. 7, nr. 2 van juni '93 getest werd) dan blijkt de belangrijkste verandering de mogelijkheid om de spraaksynthesizer los aan te sturen. Hierdoor kan men zelf een tekst-naar-spraak programma kiezen voor de aansturing van de spraaksynthesizer. De Braudi-software wordt dan alleen gebruikt voor de aansturing van de braillecellen. Met zo'n combinatie beschikt men over een volwaardige spraakondersteuning en dient de brailleweergave alleen voor nauwkeurig lezen. Het is jammer dat de Braudi-software in de loop van de jaren amper verder is ontwikkeld. De Braudi is immers nog steeds het enige apparaat dat spraak met leesregels van 12 of 20 cellen combineert. Goed nieuws dat we van Data Braille Service vernamen is dat er nieuwe software voor de Braudi in ontwikkeling is. Deze zal medio '96 klaar zijn en ondersteunt zowel MS-DOS als Windows 95. * CombiBraille 45 De CombiBraille is een waardige opvolger van de PortaBraille. Met dit apparaat wordt de funktionaliteit van deze leesregel weer uitgebreid. Een zeer sterk punt van de CombiBraille is de bediening. De leesregel- toetsen toetsen voelen duidelijk aan en zijn prettig te bedienen. Het menu en de permanente elektronische handleiding en hulpfunktie zijn over- zichtelijk. Het is wel spijtig dat soms erg veel handelingen binnen het menu nodig zijn om een instelling te kunnen veranderen. De leesregel biedt veel mogelijkheden. De spraak blijft daarbij flink achter en is beperkt tot : het voorlezen van stukken tekst en het voorlezen van meldingen. Naar ons inzien zouden de spraakfunkties best verder uitgebreid mogen worden. Het werken met de leesregel zal zeker versneld worden wanneer mogelijkheden als woordecho of het volgen van het braillevenster door de spraak aanwezig zullen zijn. We vernamen van de leverancier dat deze opties toegevoegd worden aan de nieuwe softwareversie. De aanwezige spraakopties zijn goed ge‹ntegreerd in de leesregelsoftware. De bediening via de brailletoetsen en de toetsen boven de statuscellen is prettig en werkt vlot. 5. Conclusie Het samenbrengen van braille en spraak in ‚‚n toestel betekent een belang- rijke nieuwe stap in de ontwikkeling van brailleleesregels. Bij de huidige produkten treffen we duidelijk verschillende benaderingen aan, waarbij vooral de funktionaliteit van de spraak erg verschilt van het ene tot het andere toestel. Het is jammer dat Alva en Tieman (nog) geen 20-cellige leesregel met ingebouwde spraaksynthesizer leveren, want hoe korter de leesregel, hoe meer behoefte er is aan ondersteuning door spraak.