@@103ea017.txt -p17- Vergelijkende test: Spraaksynthesizers en tekst-naar-spraak programma's Roderik Erens en Gerrit Van den Breede De spraaksynthesizer en het bijhorende tekst-naar-spraakprogramma (ook kortweg spraakprogramma genoemd) hebben ervoor gezorgd dat wereldwijd voor heel wat visueel gehandicapten de computer toegankelijk werd. Met een dergelijk systeem worden MS-DOS toepassingsprogramma's prima bruikbaar doordat de tekst op het scherm voorgelezen wordt. Natuurlijk geldt ook voor deze spraaksystemen dat door de komst van MS-Windows de tekst-naar-spraaksoftware langzaam verdrongen wordt door GUI-toegangssoftware. Dit neemt echter niet weg dat er nog altijd nieuwe versies van de MS-DOS geori‰nteerde spraakprogramma's verschijnen en dat ook de ontwikkeling van de spraaksynthesizers gestaag verdergaat. Daarnaast zijn er nieuwe systemen in ontwikkeling die softwarematig spraak genereren en ten gehore brengen via de gewone geluidskaart van een multimedia-PC. In deze test vergelijken we de Nederlandssprekende spraaksynthesizers en de tekst-naar-spraaksoftware die in Belgi‰ en Nederland op de markt zijn. Bij de spraaksynthesizers zijn dit de Eurovocs II van Technologie en Revalidatie en de Apollo II en Juno SP van Dolphin Systems. De geteste spraakprogramma's zijn: Hal van Dolphin Systems, IBM Screen Reader van IBM, MagniRead van Low Vision International, NVI van Alva en Vocal-Eyes van GW Micro. De Engelstalige spraakprogramma's Flipper en Asap zijn niet getest, maar worden wel in Belgi‰ verkocht via Access Systems International. 1. Spraaksynthesizers Op dit moment is het aantal in Belgi‰ en Nederland leverbare spraaksynthesizers beperkt tot 2 types: de Dolphin-reeks (Europa- insteekkaart, Apollo II en Juno SP) en de Eurovocs II die gebaseerd op de spraaktechnologie van Lernout & Hauspie. Vorig jaar zag het ernaar uit dat ook de Keynote Gold van Pulse Data in het Nederlands zou verschijnen, maar de verdere ontwikkeling van deze Nederlandse versie is uiterst onzeker. Van de Eurovocs en Apollo zijn recent nieuwe modellen verschenen, bedoeld voor combinatie met een bureau-PC. Wie een synthesizer zoekt voor zijn draagbare PC, is aangewezen op de batterijgevoede, zeer compacte Juno SP. De Eurovocs II en de Dolphin synthesizers bieden in grote lijnen dezelfde functionaliteit. Zo kunnen bij beide de taal, de spreeksnelheid en de stemsoort worden aangepast. Bij de Dolphin synthesizers kunnen bovendien ook de melodie en de toonhoogte van de stem worden ingesteld. Bij de Eurovocs en de Juno SP wordt het geluidsvolume softwarematig geregeld, terwijl de Apollo een volumeknop heeft. De Eurovocs wordt aangesloten via de seri‰le poort. Bij de Juno SP en de Apollo is er keuze tussen de seri‰le en de parallele poort. Dit kan van belang zijn wanneer men bijvoorbeeld een muis (bij de overstap naar Windows) of een externe modem serieel wil aansluiten. ========== Tabel 1: Algemene gegevens ---------- Leveranciers in Nederland: - Apollo II: CIG, Alva, Tieman, Jonker, Lameris, LVI, Kompagne - Juno SP: CIG, Alva, Tieman, Jonker, Lameris, LVI, Kompagne - Eurovocs II: Tieman, Alva, Kompagne ---------- Prijs in Nederland: - Apollo II: 1.565 NLG (excl. BTW) - Juno SP: 1.565 NLG (excl. BTW) - Eurovocs II: 3.795 NLG (excl. BTW) ---------- Leveranciers in Belgi‰: - Apollo II: Access Systems International, Brailleliga, Data Braille Service, Erocos, 't Harlekijntje - Juno SP: Access Systems International, Brailleliga, Data Braille Service, Erocos, 't Harlekijntje - Eurovocs II: Sensotec ---------- Prijs in Belgi‰: - Apollo II: ñ 29.000 BEF (excl. BTW) - Juno SP: ñ 29.000 BEF (excl. BTW) - Eurovocs II: 51.653 BEF (excl. BTW) ---------- Maximum aantal installeerbare talen: - Apollo II: 4 (er is keuze uit 42 talen waaronder Engels, Duits, Frans, Nederlands en Fries; de prijs van een extra taalmodule bedraagt 1.900 BEF / 140 NLG) - Juno SP: 4 (er is keuze uit 42 talen waaronder Engels, Duits, Frans, Nederlands en Fries; de prijs van een extra taalmodule bedraagt 1.900 BEF / 140 NLG) - Eurovocs II: 2 (er is keuze uit 7 talen waaronder Engels, Duits, Frans, Nederlands en Vlaams; de prijs van een tweede taalmodule bedraagt 4.132 BEF / 730 NLG) ---------- Aantal instelbare leessnelheden: - Apollo II: 16 - Juno SP: 16 - Eurovocs II: 9 ---------- Aantal instelbare toonhoogtes: - Apollo II: 9 - Juno SP: 9 - Eurovocs II: niet van toepassing ---------- Aantal instelbare stemmen: - Apollo II: 9 - Juno SP: 9 - Eurovocs II: 7 ---------- Aantal instelbare niveau's van zinsmelodie: - Apollo II: 7 - Juno SP: 7 - Eurovocs II: niet van toepassing ---------- Volumeregeling: - Apollo II: door middel van een draaiknop of via de software - Juno SP: via de software - Eurovocs II: via de software ---------- Aansluiting: - Apollo II: serieel of parallel - Juno SP: serieel of parallel - Eurovocs II: serieel ---------- Voeding: - Apollo II: netadapter - Juno SP: herlaadbare batterij of netadapter - Eurovocs II: netadapter ========== De verstaanbaarheid van de synthesizer is uitermate belangrijk. Wie voor het eerst met Eurovocs, Apollo of Juno geconfronteerd wordt, zal even moeten wennen aan de stem. In eerste instantie zal de verstaanbaarheid meestal tegenvallen. Bij de keuze van de synthesizer moet men daarom op een aantal punten letten: - Algemene uitspraak van woorden: is bijvoorbeeld het verschil tussen gelijk klinkende woorden als "mens" en "wens" duidelijk hoorbaar? - Zinsmelodie: is de stem monotoon of is de melodie eerder overdreven? - Interpunctie: houdt de spraaksynthesizer rekening met leestekens door daar even te pauzeren of de intonatie aan te passen? - Vreemde woorden: hoe is de uitspraak van buitenlandse woorden, zoals computerchips, enfin, cacao,...? - Snelheidsbereik van de spraak: kan de spreeksnelheid enerzijds voldoende langzaam ingesteld worden voor het uivoeren van correctiewerkzaamheden en anderzijds ook zeer snel voor het doorlezen van een document. Op grond van deze criteria zijn de synthesizers vergeleken. Dit leidt tot de volgende ervaringen met Eurovocs II, Apollo II en Juno SP. 1.1. Eurovocs II Van de Eurovocs II hebben we een exemplaar met de Vlaamse spraakmodule beluisterd. Deze stem is zeer melodieus. De meeste woorden zijn goed verstaanbaar, maar een letter "m" aan het begin van een woord wil nog wel eens klinken als een "w". Ook de "b" is niet altijd duidelijk verstaanbaar. Op dit moment is men nog bezig met het optimaliseren van het Nederlands, wat nog tot verbetering kan leiden. Opvallend is dat de Eurovocs om de 3 … 4 woorden pauzeert. Ook aan het einde van iedere schermregel wordt een korte pauze gehouden, waardoor de pauzes bij de leestekens moelijk op te merken zijn. Bij het uitspreken van lange teksten kan men dit vele pauzeren als hinderlijk ervaren. We vernamen van de leverancier dat het pauzeren een optie is die voor het vorige type van de Eurovocs noodzakelijk was om een redelijk spreektempo te bereiken. Deze optie kan echter uitgeschakeld worden bij de nieuwe Eurovocs II. De spreeksnelheid van de Eurovocs is goed op te voeren. Bij een hoogste snelheid kan wel de indruk ontstaan dat woorden deels worden ingeslikt. De Eurovocs scoort minder goed voor de uitspraak van buitenlandse woorden in onze taal. De gebruiker kan de uitspraak van woorden echter verbeteren via een woordenlijst die in de Eurovocs geladen wordt. Deze woordenlijst blijft ook na uitschakelen bewaard. Interessant aan de Eurovocs II is dat voor het Vlaams en het Hoog Nederlands aparte taalmodules zijn ontwikkeld. 1.2. Apollo II en Juno SP Hoewel de nieuwste Apollo II en Juno SP al een stuk melodieuzer zijn dan de synthesizers van enkele jaren terug, blijft de stem toch redelijk monotoon en nazaal klinken in vergelijking met de Eurovocs. De uitspraak vergt wat gewenning, maar zal voor de meeste mensen na verloop van tijd goed verstaanbaar zijn. De letter "b" wil nog wel eens als een "w" klinken. De Apollo en Juno spreken de zinnen vlot uit en pauzeren alleen bij de leestekens, waardoor de interpunctie binnen een tekst duidelijk merkbaar is. De spreeksnelheid is opvoerbaar tot een onverstaanbaar niveau. Bij de hoogst verstaanbare snelheid blijven de woorden wel geheel uitgesproken. Bij zowel de Apollo II als de Juno SP blijkt dat veel buitenlandse woorden correct uitgesproken worden. 2. Tekst-naar-spraakprogramma's De keuze van de spraaksynthesizer zal ten dele afhankelijk zijn van het tekst-naar-spraakprogramma dat men wil gebruiken. De Apollo II en de Juno SP worden door al de geteste programma's ondersteund. De Eurovocs II is bruikbaar met alle pakketten behalve MagniRead. Het spraakprogramma is een essentieel onderdeel van het spraaksysteem. De keuze van deze software is uiteindelijk bepalend voor het gemak waarmee men met de computer kan werken. Deze keuze is niet zo eenvoudig. Door de jaren heen hebben de diverse spraakprogramma's zich immers ontwikkeld tot min of meer vergelijkbare producten. In deze test gaan we vooral in op de verschillen die naar onze mening bepalend zijn bij de keuze. 2.1. Algemene gegevens ========== Tabel 2: Algemene gegevens ---------- Geteste versie: - IBM Screen Reader: 1.3 - Hal: 4.8 - MagniRead: 3.0 - NVI: 2.0 - Vocal-Eyes: 3.0 ---------- Leveranciers Nederland: - IBM Screen Reader: CIG - Hal: CIG, Tieman - MagniRead: LVI - NVI: Alva - Vocal-Eyes: Jonker ---------- Prijs Nederland (de installatie is in de prijs begrepen): - IBM Screen Reader: 1.849 NLG (excl. BTW) - Hal: CIG: 595 NLG, Tieman: 693 NLG (excl. BTW) - MagniRead: 1.695 NLG (excl. BTW) - NVI: 1.195 NLG (excl. BTW) - Vocal-Eyes: 1.575 NLG (excl. BTW) ---------- Leveranciers Belgi‰: - IBM Screen Reader: Gehandicapten en Informatica, Erocos, 't Harlekijntje - Hal: Data Braille Service, Sensotec, Access Systems International, Brailleliga, 't Harlekijntje - MagniRead: LVI - NVI: niet verdeeld in Belgi‰ - Vocal-Eyes: Access Systems International ---------- Prijs Belgi‰: - IBM Screen Reader: 35.000 BEF (excl. BTW) - Hal: 13.000 BEF (excl. BTW) - MagniRead: 29.500 BEF (excl. BTW) - Vocal-Eyes: 21.000 BEF (excl. BTW) ---------- Geheugengebruik: - IBM Screen Reader: 115 Kb - Hal: 96 Kb - MagniRead: 123 Kb (het geheugengebruik kan gereduceerd worden tot 79 Kb door het parametermenu niet te laden) - NVI: 87 Kb - Vocal-Eyes: 61 Kb ---------- Profielen meegeleverd: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ---------- Ondersteuning Apollo en Juno SP: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: ja - Vocal-Eyes: ja ---------- Ondersteuning Eurovocs: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja - MagniRead: nee - NVI: ja - Vocal-Eyes: ja ---------- Combinatie met andere hulpmiddelen: - MagniRead: MagniComp - NVI: Alva leesregels combinaties met andere hulpmiddelen zijn altijd mogelijk. De hier genoemde producten zijn speciaal op elkaar afgestemd ---------- Taal handleiding: - IBM Screen Reader: Nederlands, Engels - Hal: Nederlands, Engels - MagniRead: Engels - NVI: Nederlands - Vocal-Eyes: Nederlands, Engels ---------- Leesvormen handleiding: - IBM Screen Reader: zwartdruk, cassette, Bookmanager - Hal: zwartdruk, diskette - MagniRead: zwartdruk, diskette - NVI: zwartdruk, braille, diskette - Vocal-Eyes: zwartdruk, cassette, ReadEasy ---------- Aanleerprogramma: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja (het aanleerprogramma is in het Engels) - MagniRead: nee - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja (het aanleerprogramma is in het Engels) ---------- Oproepbare hulpfunctie: - IBM Screen Reader: nee - Hal: nee - MagniRead: nee - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ========== Met uitzondering van Hal, hebben we de recentste versies van de tekst- naar-spraakprogramma's getest. Van Hal hebben we de laatste Nederlandstalige versie getest. Naast Hal hebben ook IBM Screen Reader en NVI een Nederlandstalige gebruikersinterface. Van MagniRead en Vocal-Eyes hebben we de Engelstalige versie getest. MagniRead en Vocal-Eyes beschikken over een parametermenu dat op het beeldscherm oproepbaar is en direct wordt voorgelezen. Hal en NVI hebben ook een parametermenu dat enkel uitgesproken wordt, maar niet op het beeldscherm te zien is. Vocal-Eyes is het enige programma dat voorzien is van een permanent oproepbare hulpfunctie. IBM Screen Reader en NVI bieden een beperkte hulpfaciliteit doordat men de functie van een toetscombinatie kan laten benoemen. Spraakprogramma's kennen over het algemeen veel commando's die voor het bedienen van de spraaksynthesizer van belang zijn. Een goede handleiding (liefst in het Nederlands) is daarom noodzakelijk. Bij de IBM Screen Reader wordt men aan de hand van een goed aanleerprogramma, stap voor stap vertrouwd gemaakt met het pakket. Hal wordt geleverd met een Nederlandstalige handleiding en een aanleerprogramma in het Engels. Bij Vocal-Eyes wordt een beknopte Nederlandstalige handleiding in Readeasy-formaat op de computer ge‹nstalleerd. De meeste spraakprogramma's worden geleverd met profielen voor veel gebruikte toepassingsprogramma's. Vooral bij IBM Screen Reader is dit belangrijk omdat het zelf programmeren van profielen niet eenvoudig is. Nieuwe profielen of updates van profielen zal men bij IBM Screen Reader via de leverancier moeten aanschaffen. Bij de keuze van de spraaksoftware moet men het geheugengebruik in de gaten houden. Zeker wanneer men met een terminalemulatie of op een netwerk werkt, is het aan te raden om de spraaksoftware op de werkplek te testen. Ook wanneer men een spraaksysteem wil combineren met vergrotingssoftware of een brailleleesregel is het raadzaam om het geheugengebruik goed in de gaten te houden. MagniRead en het vergrotingsprogramma MagniComp zijn twee producten die op elkaar afgestemd zijn. NVI is ontwikkeld voor gebruik met de Alva-brailleleesregels. 2.2. Instelmogelijkheden Opvallend is dat geen van de spraakprogramma's al de mogelijkheden van de Apollo II en de Juno SP ondersteunen. Hal biedt als enige de mogelijkheid de melodie van de stem in te stellen, maar niet de stemsoort te wijzigen. Bij MagniRead is de stemsoort dan weer wel, maar de toonhoogte helemaal niet veranderbaar. Bij Vocal-Eyes is het moeilijk om het volume van de Juno SP aan te passen. Zoals u ziet buit geen enkel pakket alle mogelijkheden van de Juno of Apollo uit. De ondersteuning van de Eurovocs daarentegen is wel compleet voor alle geteste programma's. Bij de spraakprogramma's worden instelmogelijkheden geboden zoals: - Uitspreken van spaties. - Signaleren van een lege regel. - Noemen van regelnummers. - Melden van hoofdletters en attributen. - Benoemen van grafische tekens. - Automatisch voorlezen van schermmeldingen (autospeak). In de tabel zijn alleen de opties opgenomen die specifiek zijn voor bepaalde pakketten, zoals het spellen van woorden die alleen uit hoofdletters bestaan, de telegramstijl (overslaan van woorden met minder dan een bepaald aantal letters), het instellen van meerdere stemmen om verschil tussen meldingen en voorgelezen tekst te verduidelijken, de mogelijkheid van voorlezen van de losse cijfers of gehele getallen. Het is belangrijk dat instellingen kunnen opgeslagen worden in een profiel. Iedere keer dat men het toepassingsprogramma opstart kan men dan de instellingen uit dit profiel activeren. Het is praktisch als meerdere profielen bij ‚‚n toepassingsprogramma kunnen worden geladen. Het is helemaal mooi wanneer de profielen automatisch worden gestart bij een toepassing. ========== Tabel 3: Instelmogelijkheden ---------- Uitzonderingswoordenlijst: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja - MagniRead: nee - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ---------- Wisselen van taal: - IBM Screen Reader: ja - Hal: via DOS - MagniRead: ja - NVI: ja - Vocal-Eyes: nee ---------- Meerdere stemmen: - IBM Screen Reader: nee - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: ja - Vocal-Eyes: ja ---------- Spellen van hoofdletterwoorden: - IBM Screen Reader: ja - Hal: nee - MagniRead: nee - NVI: nee - Vocal-Eyes: nee ---------- Telegramstijl: - IBM Screen Reader: nee - Hal: ja - MagniRead: nee - NVI: ja - Vocal-Eyes: nee ---------- Zelf programmeren van profielen: - IBM Screen Reader: ja (hiervoor is de nodige programmeerkennis vereist) - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ---------- Laden/opslaan van profielen: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ---------- Automatisch wisselen van profiel: - IBM Screen Reader: nee - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: niet van toepassing - Vocal-Eyes: ja ========== 2.3. Bediening De bedieningsmogelijkheden vragen speciale aandacht bij de keuze van het tekst-naar-spraakprogramma. Alle geteste programma's kunnen bediend worden via het PC-toetsenbord. Bij Hal en Vocal-Eyes kan men de toetsenbordcommando's herdefini‰ren. Dit kan praktisch zijn als het spraak- en het toepassingsprogramma dezelfde toetscombinaties gebruiken. IBM Screen Reader wordt standaard met een extra toetsenbordje geleverd, waardoor de bediening van de spraak duidelijk gescheiden is en verwarring met de bediening van toepassingsprogramma's minder snel zal optreden. Een apart toetsenblokje betekent wel dat men voor de spraakbediening de handen van het PC-toetsenbord moet halen. De mobiele PC-gebruiker moet in overweging nemen of hij een extra toetsenblokje handig vindt in combinatie met zijn draagbare computer. Ieder spraakprogramma kent twee modes: leesmode en werkmode. In de leesmode kan men enkel tekst op het scherm laten uitspreken. De systeemcursor wordt dan geblokkeerd, terwijl een speciale spraakcursor de voorgelezen tekst volgt. In de werkmode kan er normaal met de PC gewerkt worden, waarbij men spraakondersteuning van de synthesizer krijgt. Bij IBM Screen Reader en NVI kan men alle functies van het spraaksysteem bereiken zonder naar de leesmode te hoeven schakelen. Bij Vocal-Eyes, Hal en MagniRead kan men alleen de belangrijke leesfuncties van de spraak bedienen zonder naar de leesmode over te gaan. Voor de andere functies wordt via een toetscombinatie overgeschakeld van de schrijf- naar de leesmode. Veel mogelijkheden van de spraaksoftware treft men bij alle pakketten aan: - Teken per teken, woord per ,woord, regel per regel of scherm per scherm lezen. - Het laten spellen van een woord, regel of scherm. - Uitspreken volgens het spellingsalfabet. - De spraakaanwijzer (spraakpointer) over het scherm navigeren, bijvoorbeeld direct naar een bepaalde regel brengen. - Zoeken naar een bepaald woord op het scherm. - Statusinformatie zoals de positie van de cursor of spraakaanwijzer en de attributen opvragen. - De cursor naar de spraakaanwijzer brengen en vice versa. Een handige optie die alleen NVI en Hal kennen, is het doorlezen van het hele document. Hierbij moet wel opgemerkt worden dat bij Hal behoorlijk wat instellingen moeten verricht worden voordat deze optie werkt. Sommige pakketten bieden de mogelijkheid om alleen tekst in een bepaalde kleurcombinatie te laten voorlezen. Dit kan handig zijn wanneer men binnen een tekstverwerker vlot de vette en onderstreepte tekst wil vinden. Deze optie is belangrijk wanneer men een softcursor wil defini‰ren. Het zelf defini‰ren van een softcursor is bij sommige spraakprogramma's niet eenvoudig. ========== Tabel 4: Bediening ---------- Extra toetsenbordje: - IBM Screen Reader: ja - Hal: nee - MagniRead: nee - NVI: nee - Vocal-Eyes: nee ---------- Herdefinieren van toetsen: - IBM Screen Reader: nee - Hal: ja - MagniRead: nee - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ---------- Document lezen: - IBM Screen Reader: nee - Hal: ja - MagniRead: nee - NVI: ja - Vocal-Eyes: nee ---------- Tekst met bepaalde kleurcombinatie lezen: - IBM Screen Reader: nee (afhankelijk van het profiel) - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: ja - Vocal-Eyes: ja ---------- Leest tekst in zelf gedefinieerd venster: - IBM Screen Reader: ja - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: ja - Vocal-Eyes: ja (verschillende soorten vensters kunnen gedefinieerd worden) ---------- Volgen van de softcursor: - IBM Screen Reader: nee (afhankelijk van het profiel) - Hal: ja - MagniRead: ja - NVI: nee - Vocal-Eyes: ja ========== 2.4. Beoordeling IBM Screen Reader Sinds de introductie van de IBM Screen Reader voor MS-DOS in 1990 is er geen nieuwe versie meer van deze software verschenen. Alleen de profielen worden ieder jaar aangepast en uitgebreid. Deze profielen zal men via de leverancier moeten aanschaffen. Het extra toetsenblokje zorgt voor een goede bediening van IBM Screen Reader. Bij snellere computers willen nog wel eens problemen ontstaan met dit toetsenblokje, maar dit is soms via het programma "SRDADPT" te verhelpen. De nieuwste toetsenbordjes kunnen via de seri‰le poort aangesloten worden. Dit is de meest stabiele oplossing. Het is bij de IBM Screen Reader belangrijk dat men een goed profiel heeft voor de toepassingsprogramma's waarmee men wil werken. Het zelf optimaliseren van IBM Screen Reader voor gebruik met toepassingsprogramma's is niet eenvoudig. Het is bijvoorbeeld niet duidelijk hoe men softcursors kan laten volgen. Een duidelijke Nederlandstalige handleiding en een aanleerprogramma zorgen ervoor dat men de belangrijkste mogelijkheden vlot zal beheersen. Alle commando's en de uitspraak van speciale tekens zijn in het Nederlands. Hal Hal is een zeer volledig spraakprogramma. Dankzij een duidelijke Nederlandstalige handleiding zal men vlot met dit programma aan de slag kunnen gaan. Het meegeleverde aanleerprogramma is in het Engels. Commando's en speciale tekens worden echter allemaal in het Nederlands uitgesproken. De bediening gebeurt via commando's op het PC-toetsenbord. Hiervoor zijn combinaties gekozen die afgeleid zijn vanuit het Engels en daardoor in het Nederlands niet altijd logisch zijn. Men kan de functies van de toetsen echter herdefini‰ren. Voor de gevorderde computergebruiker zijn er volop mogelijkheden om Hal te optimaliseren voor gebruik met bepaalde toepassingsprogramma's. De profielen die bijgeleverd worden, zijn gebaseerd op Engelstalige versies van toepassingsprogramma's. Bij Hal kan men een eenvoudig notitieprogrammaatje en een rekenmachine oproepen. De resultaten van de berekening kunnen in de tekst worden gekopieerd. MagniRead Dit programma is vooral interessant in combinatie met het MagniComp vergrotingsprogramma. Een duidelijke en complete Engelse handleiding wordt meegeleverd. MagniRead is niet naar het Nederlands vertaald, zo worden speciale tekens bijvoorbeeld in het Engels voorgelezen. Via een duidelijk menu, dat qua opbouw vergelijkbaar is met dat van MagniComp, kan men MagniRead volledig configureren en optimaliseren voor toepassingsprogramma's. De gebruikte toetscombinaties zijn niet altijd even logisch gekozen, ze zijn waarschijnlijk afgeleid uit het Zweeds. NVI NVI biedt de meeste functionaliteit in combinatie met de Alva leesregels. Als spraaksoftware mist het een aantal zaken, zoals het opslaan van instellingen en het volgen van een softcursor. De mogelijkheid om een volledig document te laten voorlezen vinden we goed. NVI wordt bediend via het numerieke toetsenblok. Hierop kan men negen menuniveau's instellen, waardoor het activeren van een functie meestal meerdere toetsaanslagen vereist. Deze bediening vraagt wat gewenning en is omslachtig bij gebruik met een draagbare computer. NVI wordt geleverd met een korte handleiding, die te beknopt is om met dit programma te leren omgaan en die op sommige punten qua duidelijkheid te kort schiet. Vocal-Eyes Vocal-Eyes is het meest uitgebreide spraakprogramma dat we getest hebben. De software is volledig Engelstalig. Leestekens en functietoetsen worden dus in het Engels uitgesproken. Via een duidelijk menu kan men Vocal-Eyes optimaliseren voor een bepaald toepassingsprogramma. Meerdere profielen kunnen automatisch gestart worden bij een toepassing. Er zijn veel profielen beschikbaar. Veel gebruikers stellen deze via bijvoorbeeld het Spits-BBS voor elkaar ter beschikking. De bediening van Vocal-Eyes gebeurt via het PC-toetsenbord. Veel gebruikte besturingscommando's zijn ook vanaf het numerieke toetsenbord bedienbaar. Men kan de toetsenbordcommando's gemakkelijk aanpassen. De Engelstalige handleiding is nogal onoverzichtelijk. Een Nederlandstalige handleiding wordt in ReadEasy formaat geleverd. Die blijkt op een aantal punten niet overeen te komen met versie 3.0 van Vocal-Eyes. 2.5. Conclusie Vergelijken we de huidige versies van de spraakprogramma's met die van enkele jaren geleden, dan zijn aan de meeste pakketten slechts enkele opties toegevoegd. Uitzondering in negatieve zin is de IBM Screen Reader, waarbij geen ontwikkeling meer plaatsvindt, behalve het aanpassen van het toestenbordje aan de nieuwe computersystemen. Wie de computer vooral gebruikt voor tekstverwerking, zal ondervinden dat alle geteste pakketten hierbij goed werkbaar zijn. De eenvoudige bediening van IBM Screen Reader via het toetsenblokje kan hierbij een voordeel zijn. Voor wie wat meer functionaliteit wil en vooral zelf het hulpmiddel wil optimaliseren, zijn Hal en Vocal-Eyes een goede keuze. NVI en MagniRead zijn vooral interessant in combinatie met respectievelijk de Alva brailleleesregel en het MagniComp vergrotingsprogramma. ========== Verklaring terminologie: ---------- -spraaksynthesizer: toestel dat de ASCII-tekst, afkomstig van het computerscherm, omzet naar kunstmatig gesproken tekst. -spraakaanwijzer: positie in de tekst waar het spraaksysteem bezig is met het omzetten van tekst naar spraak. -softcursor: cursor die door toepassingsprogramma's gecre‰erd wordt en diverse vormen kan aannemen: tekstcursor, muiscursor, ... -interpunctie: het plaatsen en de wijze van plaatsing van leestekens in een tekst. -monotoon: stemgeluid dat eentonig en vervelend klinkt. -nasaal: stemgeluid dat klinkt zoals iemand die spreekt met een verstopte neus. -profiel: set van instellingen die bij een bepaald toepassingsprogramma horen en in een bestand bewaard wordt. -readeasy: naam van een shareware programma dat dient om tekstbestanden te lezen. -terminalemulatie: het nabootsen van een terminal van een grote computer op een PC. ==========