@@ar @@25 Leesprogramma's voor elektronische publicaties Een korte kennismaking Gerrit Van den Breede 1. Wat bedoelen we met leesprogramma's en elektronische publicaties ? Onder elektronische publicaties verstaan we een brede waaier van teksten in elektronische vorm. In dit artikel spreken we over drie soorten bestanden: *Zuiver tekstbestand: Een bestand met uitsluitend ASCII- tekst dat geen bij-komende codes bevat die betrekking hebben op bijvoorbeeld de vormgeving van de tekst. Een voorbeeld van een zuiver tekstbestand kan u vinden in de ASCII versie van Infovisie Magazine op diskette. *Tekstverwerkingsbestand: Naast de tekst bevinden er zich allerlei codes die betrekking hebben op structuur en vormgeving van de tekst. Elke tekstver-werker heeft een eigen specifieke manier om deze codes toe te voegen. *Gestructureerd tekstbestand: In dergelijk bestand bevinden zich eveneens allerlei codes naast de tekst die echter hoofdzakelijk betrekking hebben op de structuur zoals indeling in hoofdstukken of artikels. Dit soort bestanden kan enkel gelezen worden met het bijhorende leesprogramma. Iedereen die al eens grote hoeveelheden tekst gelezen heeft, zal zeker het belang aangevoeld hebben om een logische structuur terug te vinden in de tekst. Deze behoefte komt des te meer naar voren wanneer visueel gehandicapten een krant, een cursus of een naslagwerk wensen te raadplegen. Voor hen heeft de visueel geori‰nteerde opmaak van de vele hedendaagse publicaties weinig of geen waarde. Voor studenten is het eveneens nuttig als zij zelf nota's kunnen toevoegen bij de tekst van een elektronische publicatie. Bestanden, afkomstig van diverse tekstverwerkers, kunnen doorgaans met de meest courante tekstverwerker zoals MS-Word of WordPerfect, gelezen worden. Om zuivere tekstbestanden te lezen bestaan er echter compacte DOS-pro-grammaatjes die dikwijls als shareware beschikbaar zijn. Zij zijn erg handig vanwege het ontbreken van allerlei "toeters en bellen" (bijvoorbeeld uitgebreide formatteringsmogelijkheden) die het werken met een tekstverwerker als lees-programma dikwijls nodeloos omslachtig maakt. Naast de standaard tekstver-werkers en de eenvoudige leesprogrammaatjes bestaan er nog leesprogramma's die een specifiek gestructureerd tekstbestandsformaat vereisen. In 1996 heeft Infovisie een studie gemaakt van bestaande leesprogramma's die bij voorkeur beschikken over de mogelijkheid om persoonlijke notities toe te voegen en te bewaren. Enkel DOS- programmatuur werd in rekening genomen vanwege de probleemloze toegankelijkheid via spraak of braille. Het is niet de bedoeling van dit artikel om diep in te gaan op alle mogelijkheden van de ver-schillende programma's. Wel willen we u een idee geven van de interessantste programma's die we onderzocht hebben. 2. Overzicht In de onderstaande tabel worden vijf programma's met hun meest in het oog springende eigenschappen overzichtelijk voorgesteld. ========== Tabel leesprogrammma's: ========== Besproken versies: BookManager Read: 1.2.1 CAPS-Reader: 1.14 ELK: 3.0 ReadEasy: - ReadIt: 3.50 B ---------- Richtprijs (incl. BTW): BookManager Read: 2.800 BEF, 150 NLG CAPS-Reader: Op aanvraag ELK: Gratis voor abonnees ReadEasy: Gratis voor abonnees ReadIt: 700 BEF, 38 NLG ---------- Leverancier: BookManager Read: IBM CAPS-Reader: Sensotec ELK: CGL ReadEasy: CBB ReadIt: DLJ Software ---------- Land van herkomst: BookManager Read: Verenigde Staten CAPS-Reader: Belgi‰ ELK: Nederland ReadEasy: Nederland ReadIt: Verenigde Staten ---------- Bestandsformaat: BookManager Read: BookManager CAPS-Reader: SGML ELK: Textalk ReadEasy: intern ReadIt: ASCII ========== 3. Bespreking 3.1. BookManager Read Dit leesprogramma werd ontwikkeld door computerfabrikant IBM, die het reeds jaren gebruikt om de handleidingen van zijn producten op een effici‰ntere manier te bewaren en naar de klanten toe te verspreiden. Het levert ook een aanzienlijke papierbesparing op. Dit programma werd ook vrijgegeven voor gebruik door derden. Het beheren en opslaan van elektronische publicaties (boeken, tijdschriften, ...) met BookManager is te vergelijken met de manier waarop gewone boeken in een kast geordend zijn. Men kan boekenplanken samenstellen die op hun beurt in een boekenplankenlijst kunnen opgenomen worden. Bij het lezen met BookManager komt men in de inhoudstafel terecht van waaruit onmiddellijk naar het gewenste gedeelte kan gesprongen worden. Nota's kunnen op een erg eenvoudige manier toegevoegd, bewaard en gewist. Per regel tekst kan een andere notitie bewaard worden. Als er een nota is toe-gevoegd wordt dit in de linkermarge gemarkeerd door een "groter dan" teken. Men kan een venster oproepen waarin een lijst van de gemaakte nota's per boek getoond worden. In deze lijst wordt telkens de eerste lijn tekst van de nota's getoond. Door met de cursor naar een bepaalde nota te gaan kan men onmiddellijk doorschakelen naar de plaats van de nota in de tekst. Vanaf dat punt kan men dan de betreffende nota oproepen. In de Verenigde Staten wordt het BookManager systeem door "Recording For the Blind and Dyslexic" (kortweg RFB&D) gebruikt bij de verstrekking van elektronisch lectuur aan personen met een leeshandicap. RFB&D heeft een akkoord afgesloten met IBM over het gebruik van het BookManager-systeem. In Infovisie Magazine van maart 1995 werd het BookManager leesprogramma reeds uitvoerig beschreven. 3.2. CAPS Reader Dit programma werd in het kader van het Europees TIDE project ontwikkeld door het Belgische bedrijf Sensotec en de Onderzoeksgroep Document Architecturen van het Departement Elektrotechniek van de K.U.Leuven. De CAPS Reader maakt gebruik van SGML (Structured General Markup Language) gestructureerde teksten en is geoptimaliseerd voor EIF (European Interchange Format) gestructureerde teksten. Het is de bedoeling dat dit EIF formaat een Europese standaard zou worden. De CAPS Reader heeft ingebouwde faciliteiten voor spraakweergave, braille-weergave en schermvergroting. De besturing van het leesprogramma kan ge-beuren vanaf een apart aan te sluiten toetsenbordje of via het standaard PC-toetsenbord. De gebruiker wordt via een hi‰rarchische menustructuur door een publicatie gegidst. Het programma beschikt in de huidige versie niet over een notitiemogelijkheid maar producent Sensotec overweegt deze toevoeging in 1997 te ontwikkelen. 3.3. ELK leesprogramma Dit is een speciaal voor visueel gehandicapten ontwikkeld programma voor het lezen van elektronische kranten en andere elektronische publicaties. Het ELK programma (ELK staat voor Elektronisch Leesbare Kranten en tijdschriften) is gebaseerd op het Zweedse Textalk systeem voor elektronische lectuur. Vanuit het hoofdmenu kan men naar het tekstmenu gaan, waar men de keuze heeft uit kranten, tijdschriften, boeken, artikelen en overige teksten. Bij het kiezen van een publicatie komt men in de inhoudstafel terecht, van waaruit onmiddellijk naar de gewenste tekstpassage kan gesprongen worden. Het ELK leesprogramma werd gerealiseerd door het Centrum voor Gesproken Lectuur (CGL) in Nederland. Deze leessoftware wordt gratis ter beschikking gesteld voor wie zich abonneert op ‚‚n van de elektronische publicaties. Er is geen mogelijkheid om eigen nota's toe te voegen aan een elektronische publicatie. 3.4. ReadEasy Dit programma werd geschreven door een Nederlander. Wie zich bij de Chris-telijke Bibliotheek voor Blinden en Slechtzienden (CBB) abonneert op een publicatie uit hun Elektronische Postbus (EP), krijgt naast ReadEasy nog een eenvoudig leesprogrammaatje om zuivere tekstbestanden (ASCII) te bekijken. ReadEasy beschikt niet over een mogelijkheid om eigen nota's toe te voegen. 3.5. Read It Een Amerikaans shareware programma voor het lezen van zuivere tekstbes-tanden. Er bestaat een geoptimaliseerde versie die een aantal technische voor-zieningen heeft die interessant zijn naar spraak- en/of braille-aanpassingen toe. Het is deze aangepaste versie die we hier bespreken. Het lezen met dit programma gaat erg rudimentair. Het te lezen bestand wordt geopend zoals dat bij een tekstverwerker het geval is. Read It beschikt over de mogelijkheid om eigen nota's toe te voegen die in een apart bestand bewaard worden. Dit notitiebestand kan naar keuze gelinkt worden aan ‚‚n bepaalde file of aan ‚‚n directory met verschillende tekstbes-tanden. Nota's kunnen niet gelinkt worden aan een regel tekst op het scherm zoals dit het geval is bij BookManager. Het voordeel van Read It is dat teksten met elke editor of tekstverwerker aangemaakt kunnen worden. 4. Conclusie BookManager Read en Read It zijn de enige ons bekende leesprogramma's die op dit moment beschikken over de capaciteit om zelf notities toe te voegen. De mogelijkheden om de nota's te structureren zijn veel uitgebreider bij Book-Manager Read dan bij Read It. Daar tegenover staat dat Read It zeer goedkoop is en dat voor de aanmaak van teksten geen speciaal programma vereist is. ReadEasy en het ELK leesprogramma zijn specifiek naar visueel gehandicapten toe ontwikkelde programma's die elk een eigen standaard hanteren voor het structureren van elektronische teksten. De CAPS-Reader werkt met zuiver SGML gestructureerde teksten. SGML is op weg een echte wereldstandaard te worden (en dit niet alleen voor visueel gehandicapten), waardoor het interessant is om te vragen naar het inbouwen van een notitiefaciliteit in de CAPS-Reader. 5. Adressen CBB Postbus 131 NL-3850 AC Ermelo Tel.: +31 341 55 10 14 Fax: +31 341 56 24 88 CGL Postbus 24 NL-5360 AA Grave Tel.: +31 486 486 486 DLJ Software 182 Maplewood Circle USA-Urbana, Ohio 43078-9255 Tel.: +1 513 484-3992 E-mail: 72277.2760@compuserve.com IBM Denemarken Tel.: +45 48 10 14 02 (Nederlands) Web-site: http://booksrv2.raleigh.ibm.com Sensotec N. Gombertstraat 21 B-8000 Brugge Tel.: +32 50 33 76 75 Fax: +32 50 33 70 27