@@vt @@14 Vergelijkende test: 80-cellige brailleleesregels onder Windows Roderik Erens en Gerrit Van den Breede 1. Inleiding Windows is de toekomst ! Gelukkig werken de ontwikkelaars van brailleleesregels reeds enkele jaren aan de ondersteuning van MS- Windows en andere grafische gebruikersinterfaces (GUI). Begin dit jaar kon u op verschillende beurzen (Ziezo, Reva,...) kennis maken met deze inspanningen. Bijna alle leveranciers bieden tegenwoordig GUI-toegangsprogramma's om Windows toegankelijk te maken met braille en/of spraak. Uitgangspunt bij deze test van 80-cellige brailleleesregels (al dan niet voorzien van een interne spraaksynthesizer), is de toegang tot Windows 3.11 of 95. Wie eerder ge‹nteresseerd is in de toegang tot Windows door uitsluitend gebruik te maken van spraak, zal hierover in het volgende nummer van Infovisie Magazine een uitgebreide test aantreffen. De volgende brailleleesregels en GUI-toegangsprogramma's worden in dit testverslag beoordeeld: de Alva Delphi 480 met Jaws for Windows, de Tieman CombiBraille 85 met Slimware Window Bridge, de Baum DM 80 Plus met ScreenPower for Windows / Virgo, de JZ Automatisering Pegasus 80 met ProTalk 32 en de Papenmeier Braillex 2D Screen met Windots. De Braillex 2D Screen met Windots werkte ten tijde van de test alleen nog onder Windows 3.11. De andere producten zijn getest onder Windows 95. Aangezien de 80-cellige leesregels vooral in de werksituatie gebruikt worden, hebben we ons in de test geconcentreerd op het werken met twee bundels van bekende toepassingsprogramma's: -Microsoft Office Professional 95, bestaande uit ondermeer de tekstverwerker Word 7.0, het Excel 7.0 rekenbladprogramma en het Access 7.0 databankprogramma. -Corel WordPerfect Suite, bestaande uit onderandere de tekstverwerker WordPerfect 7 en het Corel Quattro Pro 7 rekenbladprogramma. Voor het testen van de 2D Screen met Windots werden de Windows 3.11 versies van deze pakketten gebruikt. Als voorbereiding op de test zijn diverse instellingen van Windows en van de toepassingsprogramma's uitgeprobeerd om de invloed ervan op het functioneren van de GUI-toegangsprogramma's te onderzoeken. Op die manier werd er gezocht naar de instellingen waarbij de GUI-toegangsprogramma's het best functioneerden en met deze instellingen is de test vervolgens uitgevoerd. Tijdens de test stond het beeldscherm uit, zodat ziende personen die bij het testwerk assisteerden ook aangewezen waren op braille en spraak. 2. Algemene kenmerken ========== Vergelijkende tabel ========== Leveranciers Nederland [3]: Delphi 480 & Jaws: Alva CombiBraille 85 & Window Bridge: Tieman DM 80 Plus & ScreenPower: Lam‚ris Ootech Pegasus 80 & Protalk 32: CIG 2D Screen & Windots: LVI ---------- Prijs leesregel Nederland [1]: Delphi 480 & Jaws: 26.950 NLG CombiBraille 85 & Window Bridge: 24.975 NLG DM 80 Plus & ScreenPower: - Pegasus 80 & Protalk 32: 23.035 NLG 2D Screen & Windots: 33.750 NLG ---------- Prijs toegangsprogr. Nederland [1]: Delphi 480 & Jaws: 3.295 NLG CombiBraille 85 & Window Bridge: 3.350 NLG DM 80 Plus & ScreenPower: 4.875 NLG [2] Pegasus 80 & Protalk 32: 2.495 NLG 2D Screen & Windots: 5.450 NLG ---------- Leveranciers Belgi‰ [3]: Delphi 480 & Jaws: Sensotec CombiBraille 85 & Window Bridge: Sensotec DM 80 Plus & ScreenPower: Brailleliga, Erocos Pegasus 80 & Protalk 32: 't Harlekijntje 2D Screen & Windots: DBS, Editec, Sensotec, LVI ---------- Prijs leesregel Belgi‰ [1]: Delphi 480 & Jaws: 512.397 BEF CombiBraille 85 & Window Bridge: 474.380 BEF DM 80 Plus & ScreenPower: 463.680 BEF, 504.000 BEF Pegasus 80 & Protalk 32: 392.000 BEF 2D Screen & Windots: 572.727 BEF ---------- Prijs toegangsprogr. Belgi‰ [1]: Delphi 480 & Jaws: 61.500 BEF CombiBraille 85 & Window Bridge: 62.810 BEF DM 80 Plus & ScreenPower: 80.739 BEF [4], 81.700 BEF [4] Pegasus 80 & Protalk 32: 39.745 BEF [5] 2D Screen & Windots: 99.587 BEF ---------- Producent brailleleesregel: Delphi 480 & Jaws: Alva CombiBraille 85 & Window Bridge: Tieman DM 80 Plus & ScreenPower: Baum Pegasus 80 & Protalk 32: JZ Automatisering 2D Screen & Windots: Papenmeier ---------- Ingebouwde spraak van de brailleleesregel: Delphi 480 & Jaws: Juno met 4 talen CombiBraille 85 & Window Bridge: Juno met 4 talen DM 80 Plus & ScreenPower: Optioneel Pegasus 80 & Protalk 32: Juno met 1 taal 2D Screen & Windots: Optioneel ---------- Horizontale brailleregel: Delphi 480 & Jaws: 80+5 braillecellen CombiBraille 85 & Window Bridge: 80+5 braillecellen DM 80 Plus & ScreenPower: 80+4 braillecellen Pegasus 80 & Protalk 32: 80+2 braillecellen 2D Screen & Windots: 80 braillecellen ---------- Verticale brailleregel: Delphi 480 & Jaws: Geen CombiBraille 85 & Window Bridge: Geen DM 80 Plus & ScreenPower: Geen Pegasus 80 & Protalk 32: Geen 2D Screen & Windots: 25 braillecellen ---------- Producent GUI-toegangsprogramma: Delphi 480 & Jaws: Henter Joyce CombiBraille 85 & Window Bridge: SynthaVoice DM 80 Plus & ScreenPower: TeleSensory Baum Pegasus 80 & Protalk 32: Biolink 2D Screen & Windots: Papenmeier ---------- Versie GUI-toegangsprogramma: Delphi 480 & Jaws: 2.0 CombiBraille 85 & Window Bridge: 2.3 DM 80 Plus & ScreenPower: 2.0 Pegasus 80 & Protalk 32: 2.0 2D Screen & Windots: 1.32 ---------- Ondersteunde besturingssystemen GUI-toegangsprogramma: Delphi 480 & Jaws: Windows 3.x, Windows 95 CombiBraille 85 & Window Bridge: MS-DOS, Windows 3.x, Windows 95 DM 80 Plus & ScreenPower: Windows 3.x, Windows 95 Pegasus 80 & Protalk 32: Windows 3.x, Windows 95 2D Screen & Windots: Windows 3.x ---------- Andere ondersteunde brailleleesregels GUI-toegangsprogramma: Delphi 480 & Jaws: ABT2- en 3-reeks, CombiBraille, PowerBraille, Navigator CombiBraille 85 & Window Bridge: ABT1-,2- en 3- en Delphi -reeks, PortaBraille, MultiBraille, PowerBraille, Navigator DM 80 Plus & ScreenPower: ABT3-reeks, Delpi-reeks, CombiBraille, PowerBraille, Navigator, Baum-reeks Pegasus 80 & Protalk 32: ABT3-reeks, PowerBraille, Navigator 2D Screen & Windots: - ---------- Ondersteunde spraaksynthesizers GUI-toegangsprogramma: Delphi 480 & Jaws: Apollo 2, Juno, Eurovocs CombiBraille 85 & Window Bridge: Apollo 2, Juno, Eurovocs DM 80 Plus & ScreenPower: Apollo 2, Juno, PulseData, Infovox, Eurovocs Pegasus 80 & Protalk 32: Apollo 2, Juno, Eurovocs 2D Screen & Windots: Apollo 2, Juno, Eurovocs ---------- Ondersteuning van geluidskaarten GUI-toegangsprogramma: Delphi 480 & Jaws: Soundblaster met TextAssist CombiBraille 85 & Window Bridge: Soundblaster met TextAssist DM 80 Plus & ScreenPower: Soundblaster met TextAssist Pegasus 80 & Protalk 32: Soundblaster met TextAssist 2D Screen & Windots: Nee ---------- Leesvorm handleiding: Delphi 480 & Jaws: Cassette, diskette, zwartdruk CombiBraille 85 & Window Bridge: Diskette DM 80 Plus & ScreenPower: Cassette, diskette, zwartdruk Pegasus 80 & Protalk 32: Diskette, zwartdruk 2D Screen & Windots: Zwartdruk, braille, diskette ---------- Taal handleiding: Delphi 480 & Jaws: Engels, Nederlands CombiBraille 85 & Window Bridge: Engels DM 80 Plus & ScreenPower: Duits, Engels, Nederlands Pegasus 80 & Protalk 32: Engels 2D Screen & Windots: Duits, Engels, Nederlands ---------- Uitleg over Windows 3.11 (handleiding): Delphi 480 & Jaws: Matig CombiBraille 85 & Window Bridge: Matig DM 80 Plus & ScreenPower: Voldoende Pegasus 80 & Protalk 32: Voldoende 2D Screen & Windots: Matig ---------- Uitleg over Windows 95 (handleiding): Delphi 480 & Jaws: Geen CombiBraille 85 & Window Bridge: Slecht DM 80 Plus & ScreenPower: Voldoende Pegasus 80 & Protalk 32: Slecht 2D Screen & Windots: N.v.t. ---------- Eenvoudige installatie: Delphi 480 & Jaws: Nee CombiBraille 85 & Window Bridge: Ja DM 80 Plus & ScreenPower: Nee Pegasus 80 & Protalk 32: Nee 2D Screen & Windots: Ja ========== [1] Alle prijzen zijn richtprijzen zonder BTW. [2] Lam‚ris levert Virgo en ScreenPower enkel voor de ABT-, CombiBraille- en Delphi leesregels. [3] DBS: Data Braille Service, LVI: Low Vision International, CIG: Centrum Informatica Gehandicapten. [4] Prijsopgave voor Virgo. [5] ProTalk 32 is bij 't Harlekijntje ook verkrijgbaar zonder multimedia-optie voor 35.000 BEF. De in Nederland gebouwde leesregels (Delphi, CombiBraille en Pegasus) worden onder Windows niet door eigen ontwikkelde programmatuur aangestuurd. Daarvoor gebruiken respectievelijk Alva, Tieman en CIG GUI-toegangsprogramma's van leveranciers uit de Verenigde Staten of Canada. De twee Duitse apparaten (DM 80 Plus en Braillex 2D Screen) gebruiken daarentegen wel zelf ontwikkelde GUI-toegangsprogramma's. Voor het werken met de brailleleesregels onder Windows zien we dat er extra functionaliteit aan de apparaten werd toegevoegd. Een ingebouwde spraaksynthesizer, waarmee gesproken scherminformatie aan de tekst op de brailleleesregel wordt toegevoegd, treffen we aan bij de Delphi, de CombiBraille en de Pegasus. De DM 80 Plus kan optioneel uitgerust worden met een interne spraaksynthesizer van Infovox of PulseData (deze laatste spreekt ondermeer Nederlands), maar het geteste exemplaar had deze voorziening niet. De Braillex 2D Screen beschikt over een verticaal opgestelde rij braillecellen, waarop statusinformatie en een verticaal schermoverzicht getoond kunnen worden. In de tabel vind u naast de geteste combinatie ook een overzicht van de in Belgi‰ en Nederland gangbare leesregels en spraaksynthesizers die eveneens door de geteste GUI- toegangsprogramma's ondersteund worden. Op Windots na ondersteunen alle paketten ook TextAssist, waardoor Engelstalige spraaksynthese via een Soundblaster geluidskaart mogelijk is. Een degelijke, volledige en duidelijke handleiding is bij een GUI-toegangsprogramma beslist noodzakelijk. In de meeste handleidingen werd naast een beschrijving van de mogelijkheden van het GUI-toegangsprogramma ook een beschrijving van Windows 95 en/of 3.11 opgenomen. Bij de geteste produkten is de handleiding echter niet het sterkste punt. Van GUI-toegangsprogramma's zult u regelmatig nieuwe versies kunnen verwachten. Het is daarom belangrijk dat de gebruiker deze updates zelf kan installeren. Op dit moment zullen enkel de gebruikers van Window Bridge en Windots daarin kunnen slagen. 3. Mogelijkheden 3.1. Alva Delphi 480 met Jaws for Windows Aan de voorzijde van de Delphi bevinden zich tien duimtoetsen, waarvan de functies deels overeenkomen met de mogelijkheden die ook onder MS-DOS aan deze toetsen zijn toegekend. Wat bij de Delphi het meest opvalt, is de tweede rij tiptoetsen boven de braillecellen. De eerste rij toetsen dient zoals gewoonlijk om de cursor-routing te bedienen, terwijl men met de tweede rij toetsen informatie over het teken (zoals lettertype, lettergrootte, kleur en attributen) op de bijhorende braillecel kan laten uitspreken. De belangrijkste braille-instelmogelijkheden (zoals de wijze waarop hoofdletters in braille moeten worden weergegeven, de wijze van attribuutweergave, de keuze van de brailletabel en de keuze van de cursorvorm) zijn aanwezig. Via een menu kunnen de instellingen van zowel Jaws als de brailleleesregel en de spraaksynthesizer veranderd worden. Jaws maakt voor zijn bediening gebruik van de sneltoetsen van Windows 95. Daarnaast kent Jaws zelf ongeveer tien specifieke toetsencombinaties op het numerieke toetsenbord. De gebruiker beschikt over een aantal handige commando's om informatie op te vragen over wat er op het scherm staat. Bij bediening via het PC- toetsenbord volgen zowel de braille als de spraak deze commando's. Gebruikt u echter de duimtoetsen van de leesregel dan zal alleen het braillevenster zich verplaatsen en de spraak stil zijn. Jaws beschikt over een zeer uitgebreide macrotaal, waarmee profielen gemaakt kunnen worden die Jaws optimaliseren voor ‚‚n bepaald toepassingsprogramma. Het zelf programmeren van dergelijke profielen vergt een gedegen technische kennis over Windows en zal slechts voor enkelen zijn weggelegd. Voor een aantal toepassingsprogramma's, zoals Word, Excel, Access, Netscape Navigator en Internet Explorer worden profielen meegeleverd. De spraaksynthesizer geeft de grafische context weer van de tekst die op de leesregel staat. Zo hoort men bijvoorbeeld of tekst onderdeel is van een menu, een knop, of een keuzelijst. Afhankelijk van het profiel wordt de inhoud van een aantal dialoogvensters automatisch voorgelezen als ze op het scherm verschijnen. Bij het verschijnen van een dialoogvenster toont de brailleregel altijd de tekst van de focus. Er zijn verschillende stemmen instelbaar, waardoor een goed merkbaar onderscheid gecre‰erd kan worden tussen bijvoorbeeld de weergave van een foutmelding en die van ingetypte tekst. 3.2. CombiBraille 85 met Slimware Window Bridge De CombiBraille beschikt over zes brailletoetsen boven de braillecellen en vijf duimtoetsen. Verder is iedere braillecel voorzien van een cursor-routingtoets. De bediening van de brailleregel onder Windows komt in grote lijnen overeen met de bediening onder MS-DOS. Daarnaast hebben de toetsen van de Combi- Braille een aantal nieuwe functies gekregen die gericht zijn op de bediening van Window Bridge. Deze nieuwe functies worden geactiveerd door een duimtoets te combineren met een brailletoets. De gebruiker kan de functies van de lees- regeltoetsen zelf veranderen via een meegeleverd DOS-programma. Window Bridge kent een enorm aantal bedieningscommando's. Een menu zorgt er gelukkig voor dat u niet te veel commando's hoeft te onthouden. In dit menu beschikt de gebruiker bovendien over een contextafhankelijke hulpfunctie. Als met de sneltoetsen van Windows gewerkt of met de leesregeltoetsen genavigeerd wordt, worden deze acties door spraak en braille gevolgd. Via een aantal toetscommando's kunt u informatie opvragen over wat er op het scherm staat. Window Bridge beschikt over een eenvoudige macro-optie waarmee gevorderde gebruikers zelf profielen voor specifieke toepassingsprogramma's kunnen maken. Voor een groot aantal programma's worden van documentatie voorziene profielen meegeleverd. Aangezien Window Bridge ook onder MS-DOS werkt bestaan er profielen voor DOS-applicaties. De spraaksynthesizer geeft de grafische context weer van de tekst die op de leesregel staat. Window Bridge beschikt over een optie om de inhoud van een dialoogvenster automatisch voor te lezen zodra het op het scherm verschijnt. Bij het verschijnen van een dialoogvenster toont de brailleregel altijd de tekst van de focus. De gebruiker heeft de keuze tussen verschillende stemmen. Het wisselen van taal gaat vlot. 3.3. DM 80 Plus met ScreenPower / Virgo De Baum leesregels worden gekenmerkt door de optische sensoren boven de braillecellen, Met deze sensoren wordt de muiscursor verplaatst. Boven iedere optische sensor bevindt zich een aanraaktoets, die onder Windows voorlopig nog geen functie heeft. Verder biedt de DM 80 Plus een rij verticaal geplaatste optische sensoren en vier statuscellen die ook nog niet werken onder Windows. De functies van de duimtoetsen van de leesregel zijn afhankelijk van de instellingen van ScreenPower. De bediening van ScreenPower gebeurt via het numerieke toetsenbord. Hierop kan gekozen worden uit drie verschillende navigatiemogelijkheden. Allereerst is er de mogelijkheid tot navigeren volgens een boomstructuur (Tree Mode), waarbij een bepaalde hi‰rarchische logica wordt aangebracht in de Windows interface. De eerste vertakking van deze boomstructuur wordt gevormd door het bureaublad en zijn taakbalk. Het bureaublad vertakt zich verder in de pictogrammen die erop staan en de taakbalk in de startknop en andere knoppen die het bevat. Na opstarten van een programma ontstaan nieuwe takken waarbinnen men op een hi‰rarchische manier kan navigeren. De twee andere methodes zijn de overzichtsmodus (Overview Mode) en de schermmodus (Screen Mode). Met deze methodes kom je te weten hoe het scherm er werkelijk uitziet. In de overzichtsmodus wordt alleen informatie binnen het actieve venster getoond en in de schermmodus kunt u over het hele scherm navigeren. Naast de bediening via het numerieke toetsenbord kan ook met de sneltoetsen van Windows zelf gewerkt worden. De instellingen van ScreenPower kunnen veranderd worden via een menu, dat over een hulpfunctie beschikt. E‚n van de mogelijke instellingen bestaat erin dat een deel van de brailleleesregel een vaste plaats op het scherm (zoals de statusregel van een toepassingsprogramma) bewaakt en de informatie toont die daar verschijnt. Voor het maken van profielen die ScreenPower configureren voor ‚‚n bepaald toepassingsprogramma wordt Visual Basic gebruikt. Dit is dus alleen weggelegd voor programmeurs met een goede technische kennis van Windows. Grafische scherminformatie wordt op leesregel voorgesteld door afkortingen, zoals "IC", wat icoon betekent of "DB", wat dialoogvenster betekent. Eventueel kunt u deze afkortingen ook laten vervangen door voluit geschreven termen. Achter deze afkorting staat de bijhorende tekst, die meestal ook op het scherm te zien is, zoals de naam bij een icoon of de titel van een dialoogvenster. Wanneer een dialoogvenster op het scherm verschijnt, zal de brailleregel de tekst van de focus weergeven. Via de Tree Mode kan men door de inhoud van het dialoogvenster navigeren. 3.4. Pegasus 80 met ProTalk 32 Aan de voorzijde van de Pegasus 80 treffen we, verspreid over de breedte van de leesregel, acht knoppen aan. Onder elk van deze knoppen zitten zes kleine identieke druktoetsjes. Met behulp van deze zes toetsen navigeert men met de leesregel over het scherm. Deze brailleleesregel heeft geen klassieke cursor-routingtoetsen maar biedt wel een alternatief. Bepaalde combinaties van druktoetsen dienen ook om instellingen van ProTalk te wijzigen. ProTalk wordt voor het grootste deel via het numerieke toetsenbord bediend. Als de sneltoetsen van Windows gebruikt worden, volgen de spraaksynthese en de brailleleesregel. Voor het veranderen van instellingen beschikt ProTalk over een menu. Verder kent ProTalk ook nog een Item Manager, die behulpzaam is bij het lezen van dialoogvensters. Deze Item Manager geeft in een lijst aan welke knoppen, invulvelden, keuzelijsten, uitrolmenu's,... in het dialoogvenster voorkomen. ProTalk biedt de mogelijkheid om verschillende instellingen voor ieder toepassingsprogramma op te slaan. Bij het navigeren over het scherm met de leesregeltoetsen of met het numerieke toetsenbord zal ProTalk de leesregel en spraaksynthese doen volgen. De spraakuitvoer en brailleweergave zijn altijd identiek. Zowel de brailleleesregel als de spraaksynthesizer geven de grafische context van de tekst weer. Verder kunnen verschillende stemmen ingesteld worden voor bijvoorbeeld de weergave van een foutmelding, de weergave van ingetypte tekst,... 3.5. Braillex 2D Screen met Windots De Braillex 2D Screen heeft naast zijn 80 braillecellen nog een rij van 25 verticaal geplaatste braillecellen. Deze rij verticale cellen verstrekt statusinformatie en geeft een ruimtelijke indruk van het Windowsscherm. Hier wordt ondermeer op aangegeven waar zich de bovenkant en onderkant van een venster bevinden en welk gedeelte van dit venster door de leesregel getoond wordt. Iedere verticale braillecel heeft een aanraaktoets, waarmee het braillevenster direct naar een bepaalde regel op het scherm wordt bewogen. We kunnen dit braillevenster-routing noemen, overeenkomstig met het systeem van cursor-routing, maar dan in de andere dimensie. Windots wordt met de 13 duimtoetsen van de leesregel bediend. Instellingen van Windots kunnen veranderd worden via sneltoetsen. Verder zijn alle belangrijke instelmogelijkheden voor de leesregel aanwezig. Windots wordt geleverd met een aantal profielen, ondermeer voor Word, Excel en Netscape Navigator. De gebruiker kan hier zelf niets aan veranderen. Navigeren met de Braillex 2D Screen over het scherm gebeurt zoals men dat met deze leesregel ook onder DOS gewend is. Windots verdeelt het scherm in 25 regels van 80 tekens. De afbakening van een dialoogvenster wordt aangegeven op de brailleleesregel, zodat het duidelijk is welke informatie binnen een dialoogvenster ligt en welke erbuiten. Alle grafische informatie wordt gesymboliseerd door brailletekens, waardoor duidelijk wordt of een bepaalde tekst nu op een knop staat dan wel bij een keuzelijst hoort, of een aankruisvakje aangekruist is of niet,.... 4. Beoordeling 4.1. Alva Delphi 480 met Jaws for Windows *Stabiliteit Jaws is een behoorlijk stabiel product. Wel kwam het bij het navigeren af en toe voor dat braille en spraak niet goed meer volgden. Door de scherminhoud te verversen werd dit probleem meestal opgelost en werkte Jaws weer goed. *Betrouwbaarheid De profielen zijn bij Jaws zowel een sterk als een zwak punt. Profielen zijn essentieel om tekstinformatie en de grafische context consequent uit te spreken en weer te geven op de brailleleesregel. De sterke kant van de profielen is dat de leverancier Jaws kan optimaliseren voor bedrijfspecifieke toepassingsprogramma's. Nadeel is dat u bent overgeleverd aan de leverancier voor goede profielen. Wie bijvoorbeeld met WordPerfect 7 werkt, zal het zonder profiel moeten stellen, wat een zware klus betekent. Ook in Word 7.0 krijgt men soms dialoogvensters waarvan geen profiel voorhanden is en waarvan de inhoud dus niet te achterhalen is. En ondertussen is ook Microsoft Office 97 uitgekomen, waar natuurlijk nog geen profielen voor zijn ! We kunnen u echter gerust stellen dat voor Microsoft Office 95, Netscape Navigator en Internet Explorer profielen worden geleverd waarmee de doorsnee gebruiker vlot zal kunnen werken. *Weergave De eerste opmerking die iedereen plaatst bij het werken met de Delphi en Jaws, is dat spraak en braille verschrikkelijk traag reageren. Een snelle computer brengt hierin geen verbetering. Wanneer je aan het typen bent verschijnen de tekens soms pas meer dan een seconde later op de leesregel. Ook wanneer het braillevenster verplaatst wordt met de leesregeltoetsen duurt het even voordat de nieuwe tekst op de leesregel verschijnt . Het verkrijgen van een ruimtelijke indruk van het scherm is moeilijk met de Delphi. Wat wel goed gaat, is de weergave van attributen (zoals vetjes, cursief of onderstreept) bij tekst. Hierdoor is bijvoorbeeld hypertekst direct te herkennen. Het is echter storend dat de combinatie Jaws / Delphi nog fouten bevat. Zo verdwijnt de tekstcursor van de leesregel na het geven van een tabulatie en worden letters die groter zijn dan 30 punten noch in braille weergegeven noch uitgesproken. Verder wordt bij het opvragen van statusinformatie via de tweede rij tiptoetsen een verkeerde lettergrootte voorgelezen. Kortom, de producenten van de Delphi en van Jaws hebben nog veel werk voor de boeg. 4.2. CombiBraille 85 met Slimware Window Bridge *Stabiliteit De stabiliteit van de Window Bridge / Combibraille combinatie is sterk afhankelijk van uw computerinstallatie en van wat u met Windows gaat doen. Het is ons gebeurd dat systeembestanden van Windows beschadigd waren na het vastlopen van Window Bridge. Laten we hopen dat dit incidenteel is. Verder is het raadzaam om bij een nieuwe update van Window Bridge even te wachten met installeren. Gedurende de eerste weken komen immers nog vaak fouten aan het licht die binnen dezelfde versie nog hersteld worden. *Betrouwbaarheid In principe werkt Window Bridge zonder profielen om scherminformatie naar de leesregel en de spraaksynthesizer te sturen. De profielen bieden een toegevoegde waarde maar zijn niet zoals bij andere GUI-toegangsprogramma's essenti‰el. Window Bridge geeft redelijk volledige scherminformatie weer via spraak en braille. Het uitspreken en de brailleweergave van deze informatie gebeuren echter niet altijd consequent en dit vinden we lastig. Scherminformatie wordt soms niet voorgelezen terwijl die er wel is en andersom wordt er af en toe iets voorgelezen dat helemaal niet op het scherm staat. Zodra de gebruiker ook maar even de indruk krijgt dat er iets mis is met de weergegeven informatie kan hij via een toetsencombinatie het scherm verversen en dan is dit euvel meestal verholpen. Door deze inconsequentie is men toch behoorlijk onzeker over de juistheid van de weergegeven informatie. *Weergave De leesregel en spraaksynthesizer reageren vlot wanneer over het scherm genavigeerd wordt. Een doorsnee gebruiker zal goed met Word uit de voeten kunnen. In WordPerfect 7.0 volgde de leesregel de tekstcursor niet, waardoor tekstverwerken moeilijk wordt. Bekijken we hoe Window Bridge werkt met Excel en Access dan blijken de profielen voor deze programma's behoorlijk te kort te schieten indien ze door de gebruiker of de leverancier worden aangepast. De CombiBraille werkt nog niet helemaal optimaal met Window Bridge, maar is wel enorm verbeterd ten opzichte van een jaar geleden. Een sterk punt zijn de uitgebreide instelmogelijkheden van de brailleleesregel. Erg storend was dat de braillecursor van de leesregel verdween na het geven van een tabulatie en dat de leesregel bij het navigeren over het scherm in sommige dialoog- vensters stukken tekst overslaat. Kortom, de producenten van deze producten hebben nog heel wat werk voor de boeg. 4.3. DM 80 Plus met ScreenPower / Virgo *Stabiliteit Op de valreep ontvingen we de laatste versie van ScreenPower for Windows, die een enorme verbetering betekende ten opzichte van de eerste versie die we voor de test ontvingen. Gedurende de test bleek dat ScreenPower een behoorlijk stabiel produkt is, dat slechts een enkele keer is vastgelopen. Helaas kan het wel gebeuren dat men ScreenPower per ongeluk verlaat. *Betrouwbaarheid Opvallend bij ScreenPower is de volledigheid waarmee de tekst van het scherm wordt weergegeven. Tekst die op het beeldscherm staat wordt altijd weergegeven op de leesregel. Dit is een compliment waard want geen enkel van de andere pakketten slaagt daarin ! Toch heeft ScreenPower problemen met bepaalde dialoogvensters. Op het scherm krijg je dan een leeg venster te zien en ook op de leesregel verschijnt er niets. Dit gebeurde echter slechts een enkele keer. Een sterk punt is de volledigheid waarmee grafische informatie werd voorgesteld via afkortingen op de leesregel. We vonden het echter lastig dat ScreenPower een storende werking heeft op de sneltoetsen van Windows. Het is bijvoorbeeld onmogelijk om met de toetsencombinatie tussen de actieve toepassingen te schakelen en ook het wisselen tussen tabbladen in een dialoogvenster met de toetsencombinatie lukte niet altijd. Trouwens geldt ook voor ScreenPower dat het met sommige toepassingsprogramma's beter samenwerkt dan met andere. Zo volgt de leesregel de tekstinvoercursor niet bij WordPerfect 7.0. *Weergave De leesregel reageert traag op toetsaanslagen. Bij het typen duurt het soms meer dan een seconde voordat de tekst op de leesregel verschijnt. Dit effect treedt niet op wanneer met de toetsen van de leesregel over het scherm ge- navigeerd wordt. Dan verschijnt de informatie wel direct. Tijdens de test bleek dat alle testpersonen er moeite mee hadden om de boomstructuur van ScreenPower te doorgronden zodat ze er regelmatig in verdwaalden. Vooral als tijdens het navigeren binnen de boomstructuur de sneltoetsen van Windows gebruikt worden ontstond er gemakkelijk verwarring. De boomstructuur geeft bovendien een slechte indruk van waar bepaalde informatie precies op het scherm staat. Er kan natuurlijk wel overgeschakeld worden naar de Overzichts- of Schermmodus maar dan wordt enkel tekst weergegeven en gaat de informatie over de grafische context verloren. Bij het werken in de Overzichts- of Schermodus vonden we het vervelend dat er slechts ‚‚n derde van een schermregel op de 80-cellige brailleleesregel getoond wordt. De statuscellen geven hierbij niet aan of het braillevenster aan het begin, in het midden of aan het einde van de schermregel staat. Je mist hierdoor schermoverzicht. Het is duidelijk dat het werken met ScreenPower en de DM 80 Plus niet erg intu‹tief is en veel training vergt. Attributen zijn direct te detecteren aan braillepunt 8 onder een teken. ScreenPower is trouwens het enige programma waarbij de rode lijn, die Word onder verkeerd gespelde woorden zet, weergegeven wordt op de leesregel. 4.4. Pegasus 80 met ProTalk 32 *Stabiliteit De Pegasus met Protalk is tijdens de test slechts een enkele keer vastgelopen. Helaas kan het gebeuren dat Protalk wordt afgesloten zonder dat men het in de gaten heeft. *Betrouwbaarheid De betrouwbaarheid van de Pegasus met ProTalk is momenteel nog minimaal, waardoor zelf een eenvoudige handeling zoals het typen van tekst al een probleem is. De recent gelanceerde versie 2.0 van ProTalk bevat nog te veel fouten om een goede indruk van dit produkt te krijgen. Tijdens de test liepen we tegen een veelvoud van problemen aan. Wanneer de Windows sneltoetsen worden gebruikt volgden de braille- en spraakweergave soms niet. Soms blijft er tekst op de leesregel staan terwijl de tekstcursor op een lege lijn staat. De spraakuitvoer is chaotisch en spreekt delen van regels niet uit. En zo kunnen we nog even doorgaan. *Weergave Gezien de bovenstaande problemen was het onmogelijk om een indruk te krijgen van wat er op een scherm stond tijdens het werken met Windows 95. Bovendien wordt de grafische context niet consequent uitgesproken of weergegeven. Zelfs de Item Manager van ProTalk zorgt alleen voor verwarring en bevat geen consistente informatie. We kunnen niet anders concluderen dan dat de combinatie van de Pegasus 80 met ProTalk nog voor heel veel verbeteringen in aanmerking komt. 4.5. Braillex 2D Screen met Windots *Stabiliteit Windots met de Braillex 2D Screen is tijdens de test nooit vastgelopen. Hierbij moeten we wel opmerken dat we onder Windows 3.11 werkten en de ervaring is dat ook de andere GUI- toegangsprogramma's een stuk stabieler zijn onder deze Windows- versie. Het is onduidelijk wanneer er een Windots versie voor Windows 95 zal verschijnen. De kans is groot dat de testresul- taten dan heel anders uitvallen. *Betrouwbaarheid De tekst die op het scherm staat wordt bijna altijd weergegeven. Soms wordt de onderste schermregel (meestal de statusregel van een programma) echter niet weergegeven. Wanneer er met de sneltoetsen van Windows door een dialoogvenster bewogen wordt, volgt de brailleleesregel. Toch waren er een aantal dialoogvensters waar Windots geen informatie over gaf en dit vinden we erg vervelend. Zodra vanuit Windows een systeemmelding op het scherm verschijnt, blokkeert de hele leesregel en zal men de -toets moeten indrukken, waarna met een beetje geluk de leesregel de draad terug opneemt. Ook hadden een aantal leesregeltoetsen een andere functie dan in de handleiding beschreven was. *Weergave Iedereen was het erover eens dat de Braillex 2D Screen met Windots de enige oplossing is dat een overzicht van het Windowsscherm biedt. Het verticale braillevenster speelt hierbij een belangrijke rol. Zodra er een dialoogvenster op het scherm verschijnt heeft men directe controle over de locatie en de afmetingen van dat dialoogvenster. Bovendien worden op de 80- cellige leeslijn de linker en rechter vensterranden met een volle cel aangeduid. Al deze informatie, gecombineerd met de mogelijkheid tot braillevenster-routing, zorgen ervoor dat de gebruiker een overzichtelijk beeld krijgt van een dialoogvenster. Ook attribuutinformatie wordt goed aangegeven. Bovendien is de bediening van de Braillex 2D Screen zeer eenvoudig en logisch. Een opmerking die we in de handleiding lazen, namelijk dat het werken onder Windows met de Braillex 2D Screen wel eens makkelijker kan zijn dan het werken onder DOS, kan inderdaad wel eens opgaan. Nu nog wachten op een versie voor Windows 95. 5. Conclusie Als we de Pegasus 80 en ProTalk buiten beschouwing laten dan blijkt Windows redelijk werkbaar te zijn met de meest gebruikte tekstverwerker, namelijk MS-Word. Het raadplegen van pagina's op het World Wide Web met Netscape Navigator en Microsoft Internet Explorer gaat overigens ook opvallend goed. Wie op het werk echter een tekstverwerker als WordPerfect voor Windows gebruikt, wordt meteen geconfronteerd met de zwakke plekken van de GUI-toe- gangsprogramma's. Deze toepassing werkt met alle geteste toegangsprogramma's dermate slecht dat het te overwegen is om toch naar Word over te stappen. Bestandsuitwisseling tussen deze toepassingen is gelukkig geen probleem. Toch zijn deze nieuwste versies van GUI-toegangsprogramma's een enorme verbetering ten opzichte van de producten van een jaar geleden. Toen bleken de meest eenvoudige handelingen in een dialoogvenster of zelfs het typen van tekst al een hele opgave. Dat gaat nu redelijk goed. Wie echter het uiterste uit Word wil halen zal merken dat de geteste GUI-toegangsprogramma's nog tekortkomingen hebben. Tot slot laat de test zien hoe belangrijk het is dat de fabrikant van de leesregel ook zelf de aansturing van het apparaat ontwikkelt. Jaws, ProTalk en Slimware Window Bridge zijn en blijven spraakproducten en ondersteunen de leesregels niet optimaal. Dat met de Delphi en CombiBraille toch redelijk goed te werken valt, is voornamelijk te danken aan de spraaksynthesizer. De brailleleesregel is hieraan ondergeschikt. De DM 80 Plus en de Braillex 2D Screen tonen dat werken met Windows ook zonder spraak heel goed mogelijk is. De Braillex 2D Screen toont bovendien hoe Windows toegankelijk kan worden gemaakt door het toevoegen van een verticale rij braillecellen. Ook de eenvoudige bediening van dit toestel is een voorbeeld voor de andere apparaten. VERKLARING TERMINOLOGIE -Grafische gebruikersomgeving (graphical user interface, GUI): programma dat de interactie tussen een ziende gebruiker en de computer visueler en intu‹tiever maakt, door middel van een grafisch opgebouwd beeld en een systeem van muisbediening; dergelijke gebruikersomgeving is zonder aanpassingen niet toegankelijk via een brailleleesregel of spraaksynthesizer. -GUI-toegangsprogramma: programma dat er voor zorgt dat een grafische gebruikersomgeving (zoals Windows of OS/2) toegankelijk wordt via braille en/of spraak; dergelijk programma analyseert de inhoud van het grafische scherm en stuurt die onder de vorm van tekstgegevens door naar de brailleleesregel en/of spraaksynthesizer. -Cursor-routing: systeem waarmee de tekstcursor direct naar een welbepaalde plaats kan bewogen worden. -Braillevenster-routing: systeem waarmee het braillevenster direct naar een bepaalde regel op het scherm wordt bewogen; braillevenster-routing wordt toegepast bij het indrukken van de toetsjes die horen bij de verticale braillecellen van een brailleleesregel. -Brailletoetsen: zes toetsen op de brailleleesregel, opgesteld zoals bij een brailleschrijfmachine in twee groepen van drie, die dienen voor het geven van commando's voor de besturing van de brailleleesregel. -Duimtoetsen: toetsen op de voorzijde van een brailleleesregel die met de duimen bediend worden en dienen voor het navigeren met het braillevenster over het scherm en voor diverse andere functies die afhankelijk zijn van de leesregel en toegangssoftware. -Cursor-routingtoetsen: toetsen waarmee het cursor- routingsysteem bestuurd wordt, meestal is dit ‚‚n toets per horizontale braillecel. -Regel-routingtoetsen: toetsen waarmee het regel- routingsysteem bestuurd wordt, meestal is dit ‚‚n toets per verticale braillecel. -Tiptoetsen (aanraaktoetsen): druktoetsen die slechts een aanraking nodig hebben om te functioneren. -Hypertekstlink (hypertekst): pictogram of tekst die een rechtstreekse verwijzing bevatten naar een bepaalde web- pagina of web-site; door op zo'n link te klikken met de muis (bij DOS-browsers bestaan er hiervoor toetsenbordalternatieven) wordt je onmiddelijk verbonden met de bijhorende web-site of -pagina. -Braillevenster: het gebied op het beeldscherm van de computer dat op de brailleleesregel wordt weergegeven -Navigeren: het verplaatsen van het braillevenster over het scherm met behulp van de duimtoetsen van de leesregel of de pijltjestoetsen van het PC-toetsenbord.