@@VT
@@12


Vergelijkende test: GUI-toegangsprogramma's voor spraak

Jeroen Baldewijns

1. Inleiding
Met deze vergelijkende test willen we een vervolg breien aan de
test uit het vorige nummer. Terwijl we het toen vooral hadden
over het gebruik van brailleleesregels onder Windows 3.x en 95,
zullen we ditmaal onze aandacht toespitsen op het werken met
spraak binnen een GUI. Er blijken immers heel wat niet-ziende PC-
gebruikers te zijn die de voorkeur geven aan spraak als
belangrijkste of zelfs als enige weergavemedium.
Laten we ook niet vergeten dat de pioniers onder de GUI-
toegangsprogramma's (Slimware Window Bridge voor Windows en
Outspoken voor MacOS en later ook voor Windows) aanvankelijk
enkel op basis van spraak werkten en dat we dus logischerwijs
mogen verwachten dat een aantal van deze pakketten de kindertijd
ontgroeid is. We gingen na of deze verwachting ook uit de
praktijk blijkt.
Voor deze test kozen we GUI-toegangsprogramma's voor Windows 95
die ‚‚n of meer Nederlandssprekende spraaksynthesizers en/of
spraaksyntheseprogramma ondersteunen. Omdat sommige van deze
producten zowel spraak als braille ondersteunen, is er
overlapping met de vorige test. Slimware Window Bridge en Jaws
for Windows kwamen vorige keer reeds aan bod en worden ditmaal
enkel beoordeeld op hun spraakmogelijkheden. De nieuwkomers in
deze test zijn Hal 95 en Window-Eyes, twee GUI-
toegangsprogramma's die enkel spraakweergave ondersteunen.
Outspoken van Alva werd niet getest omdat er op het ogenblik van
de test nog geen definitieve versie voorhanden was. Verder werd
ProTalk niet meegenomen in de test omdat uit de vorige test
duidelijk werd dat dit product nog te zeer aan verbetering
onderhevig is.
Omdat strikte spraaksystemen eerder in de thuissituatie gebruikt
worden, hebben we ons tijdens de test geconcentreerd op het
werken met toepassingsprogramma's die bij thuisgebruikers
populair zijn:
-De tekstverwerkers Word 7 van Microsoft en WordPerfect 7 van
 Corel.
-Twee grasduiners voor internet: Netscape Navigator en Microsoft
 Internet Explorer.
-Diverse toepassingen, zoals een spoorwegboekje en een
 telefoongids.
De test werd uitgevoerd met een PC met 200 MHz Pentium Pro, 64 Mb
RAM-geheugen en een 3D-videokaart. De 3D-acceleratie van deze
kaart moest echter noodgedwongen uitgeschakeld worden om
conflicten te vermijden.
De minimale systeemvereisten voor al de geteste GUI-
toegangsprogramma's zijn een 486-processor en 16 Mb RAM-geheugen.
Een Pentium en een groter RAM-geheugen zijn echter aanbevolen
voor wie meerdere toepassingsprogramma's tegelijkertijd wil
gebruiken.
Tijdens de test stond het beeldscherm uit, zodat ziende personen
die bij het testwerk assisteerden enkel aangewezen waren op de
spraak.

2. Algemene kenmerken
Hal 95 is het enige van de geteste programma's dat een
synthesizer van het eigen merk aanstuurt, maar uit de test bleek
dit geen speciale voordelen op te leveren. De Dolphin
synthesizers zijn immers zo wijd verspreid dat alle GUI-
toegangsprogramma's de mogelijkheden van deze toestellen ten
volle benutten.

====================
Vergelijkende tabel
====================
Geteste versie:
-Hal 95: 1.01
-Jaws: 2.0
-Window Bridge: 2.4P
-Window-Eyes: 2.0
--------------------
Taal:
-Hal 95: Engels
-Jaws: Nederlands, Frans
-Window Bridge: Nederlands, Frans (znkel het instelmenu is naar
 het Nederlands en het Frans vertaald; de hulpfunctie, de
 beschrijving van de grafische context en de handleiding zijn in
 het Engels)
-Window-Eyes: Engels
--------------------
Producent:
-Hal 95: Dolphin
-Jaws: Henter Joyce
-Window Bridge: SynthaVoice
-Window-Eyes: GW-Micro
--------------------
Leveranciers Nederland:
-Hal 95: LVI, Kompagne
-Jaws: Alva
-Window Bridge: Tieman
-Window-Eyes: Jonker
--------------------
Richtprijs (zonder BTW) Nederland:
-Hal 95: 1.195 NLG
-Jaws: 3.295 NLG
-Window Bridge: 3.350 NLG
-Window-Eyes: Gegevens ontbreken
--------------------
Leveranciers Belgi‰:
-Hal 95: Data Braille Service
-Jaws: Sensotec
-Window Bridge: Sensotec
-Window-Eyes: Geen
--------------------
Richtprijs (zonder BTW) Belgi‰:
-Hal 95: 19.500 BEF
-Jaws: 61.500 BEF
-Window Bridge: 62.810 BEF
--------------------
Ondersteunde besturingssystemen:
-Hal 95: Windows 95
-Jaws: Windows 3.x, Windows 95
-Window Bridge: MS-DOS, Windows 3.x, Windows 95
-Window-Eyes: Windows 3.x, Windows 95
--------------------
Ondersteunde spraaksynthesizers:
-Hal 95: Apollo-2, Juno, Europa, Gemini, Eurovocs, Keynote Gold
-Jaws: Apollo-2, Juno, Europa, Gemini, Eurovocs, Keynote Gold
-Window Bridge: Apollo-2, Juno, Europa, Gemini, Eurovocs, Keynote
 Gold
-Window-Eyes: Apollo-2, Juno, Europa, Gemini, Eurovocs, Keynote
 Gold
--------------------
Ondersteunde spraaksyntheseprogramma's:
-Hal 95: Eurovocs Soft en Keynote Multimedia met Soundblaster-
 compatibele kaart
-Jaws: Eurovocs Soft en Keynote Multimedia met Soundblaster-
 compatibele kaart
-Window Bridge: Eurovocs Soft en Keynote Multimedia met
 Soundblaster-compatibele kaart
-Window-Eyes: Eurovocs Soft en Keynote Multimedia met
 Soundblaster-compatibele kaart
--------------------
Ondersteuning MSAA:
-Hal 95: In voorbereiding
-Jaws: In voorbereiding
-Window Bridge: Ja
-Window-Eyes: Ja
--------------------
Ondersteuning brailleleesregels:
-Hal 95: Neen
-Jaws: Ja
-Window Bridge: Ja
-Window-Eyes: Neen
--------------------
Leesvorm Handleiding:
-Hal 95: Diskette, zwartdruk
-Jaws: Cassette, diskette, zwartdruk
-Window Bridge: Diskette
-Window-Eyes: Cassette, diskette, zwartdruk
--------------------
Taal Handleiding:
-Hal 95: Engels
-Jaws: Nederlands, Frans, Engels
-Window Bridge: Engels
-Window-Eyes: Engels
--------------------
Uitleg over Windows 3.11:
-Hal 95: Niet van toepassing
-Jaws: Ja
-Window Bridge: Ja
-Window-Eyes: Ja
--------------------
Uitleg over Windows 95:
-Hal 95: Ja
-Jaws: Neen
-Window Bridge: Ja
-Window-Eyes: Ja
--------------------
Installatie vanuit:
-Hal 95: Windows 95
-Jaws: MS-DOS
-Window Bridge: MS-DOS
-Window-Eyes: MS-DOS
====================

In de tabel concentreren we ons naast de ondersteunde
besturingssystemen voornamelijk op de compatibele
Nederlandssprekende spraaksystemen, waarbij het opvalt dat
spraaksyntheseprogramma's vlot ondersteund worden. Dit is in
grote mate te danken aan het feit dat deze producten een SSIL-
driver ondersteunen. Dit aanstuurprogramma slaat als het ware een
brug tussen het GUI-toegangsprogramma en de spraaksynthesizer of
het spraaksyntheseprogramma. SSIL is een algemeen aanvaarde
standaard van de Amerikaanse hulpmiddelenfabrikant Arkenstone.
Verder melden we ook of de producten aan de Microsoft Active
Accessibility (MSAA) normen voldoet. Dit zijn normen die
Microsoft aanbeveelt voor het cre‰ren van programma's die
daardoor vlotter toegankelijk worden via een hulpmiddel. Over
MSAA vindt u verder in dit nummer een uitgebreid artikel. Voor
meer informatie over ondersteuning van brailleleesregels
verwijzen we naar de vorige test.
Een duidelijke en volledige handleiding, die liefst ook enige
uitleg over Windows z‚lf verschaft, is een noodzaak bij een GUI-
toegangsprogramma. Bij de geteste produkten is de handleiding
echter niet het sterkste punt.
Van GUI-toegangsprogramma's komen regelmatig nieuwe versies uit.
Daarom is het belangrijk dat de gebruiker deze updates zelf
vanuit DOS kan installeren.

3. Mogelijkheden
Een gemeenschappelijk kenmerk van al de geteste programma's is
dat de normale Windows sneltoetsen zoveel mogelijk gebruikt
worden bij het werken met Windows en Windows-toepassingen. Het is
pas bij het uitlezen van het scherm of de bediening van het GUI-
toegangsprogramma dat er extra toetsencombinaties aan te pas
komen.

3.1. Hal 95
Hal 95 gebruikt voornamelijk het numerieke toetsenblok en de
pijltjestoetsen (al dan niet in combinatie met de ctrl-toets) om
de informatie op het scherm te laten voorlezen. Via ctrl-
spatiebalk kom je in een dialoogvenster met instellingen die
verdeeld zijn over zes tabbladen.
De navigatiefuncties bieden afdoende mogelijkheden tot het laten
voorlezen van een letter, woord, regel of de hele scherminhoud.
Het voorlezen van het volledige document is niet mogelijk.
De spraaksynthesizer beschrijft steeds de grafische context bij
uitgesproken tekst. Zo hoort men bijvoorbeeld of deze tekst
onderdeel is van een menu, een knop, of een keuzelijst.
Voor het uitspreken van de zelf aangemaakte documenten en het
uitspreken van de tekst die eigen is aan Windows en de
toepassingsprogramma's kan een andere taal worden ingesteld.
Hierdoor wordt het bijvoorbeeld mogelijk dat een ingetypte brief
in het Nederlands wordt uitgesproken terwijl opties uit het
dialoogvenster van Hal 95 in het Engels worden uitgesproken.
Verder zijn er verschillende stemmen instelbaar, waardoor een
goed merkbaar onderscheid gecre‰erd kan worden tussen
bijvoorbeeld de weergave van een foutmelding en die van ingetypte
tekst.
De mogelijkheden tot het instellen van een schermbewakingsgebied
en tot het werken met macro's worden door Hal 95 niet geboden.
Ook profielen worden door dit programma niet ondersteund. In de
plaats daarvan kan de gebruiker per toepassing een aantal
instellingen opslaan.

3.2. Jaws for Windows
Jaws gebruikt een aantal toetsencombinaties met de Insert-toets
om de informatie op het scherm te laten voorlezen. Via Alt-Tab
kom je in een menuvenster terecht dat toegang geeft tot enkele
basisinstellingen en tot de Configuratie Wizard, die het grootste
deel van de instellingen herbergt.
Voor deze test beschikten we over de Nederlandse versie van Jaws.
De interface van het programma, de beschrijving van de grafische
context, de hulpteksten en de handleiding zijn naar het
Nederlands vertaald.
Er is een doorleesfunctie beschikbaar die de mogelijkheid biedt
tot het voorlezen van een volledig document en die dus niet
beperkt is tot het lezen van de inhoud van het beeldscherm.
Er kunnen schermbewakingsgebieden gedefinieerd worden, maar dit
vraagt enig programmeerwerk in de macrotaal.
Een uitgebreide hulpfunctie wordt aangevuld met de mogelijkheid
tot contextafhankelijke hulptekst, die informatie biedt over de
actuele toestand en indien gewenst een leidraad geeft van de te
doorlopen stappen bij het uitvoeren van een functie.
Voor de overige mogelijkheden verwijzen we naar de vorige test:
macrotaal, profielen, grafische context tekst, stemmen, speciale
functie voor het uitlezen van dialoogvensters.

3.3. Slimware Window Bridge
Slimware Window Bridge kent een gigantisch aantal commando's die
via een al even uitgebreid aantal toetsencombinaties bediend
worden. Via Shift-Enter kom je in het menuvenster terecht dat
toegang geeft tot alle instellingen van dit GUI-toegangspakket.
Via dit menu zijn ook een aantal commando's toegankelijk die
normaal met een Ctrl-toetsencombinatie bediend worden.
De menutekst is nu ook in het Nederlands en het Frans
beschikbaar, maar de beschrijving van de grafische context, de
hulpfunctie en de handleiding zijn nog steeds in het Engels.
Er wordt een groot aantal profielen meegeleverd (ook voor
WordPerfect 7.0).
Er is een doorleesfunctie beschikbaar die de mogelijkheid biedt
tot het voorlezen van een volledig document en die dus niet
beperkt is tot het lezen van de inhoud van het beeldscherm.
Slimware Window Bridge biedt voor de gevorderde gebruiker een
reeks handige extraatjes die de overige pakketten niet hebben. Zo
is er een functie die het hele scherm afzoekt naar de
aanwezigheid van iconen en voor de gebruiker tracht te
achterhalen welke functies aan deze iconen verbonden zijn.
Voor de overige mogelijkheden verwijzen we naar de vorige test:
macro optie, profielen, beschrijving van de grafische context,
stemmen, speciale functie voor het uitlezen van dialoogvensters.

3.4. Window-Eyes
Window-Eyes gebruikt een aantal toetsencombinaties met de Alt- en
de Ctrl-toets om de informatie op het scherm te laten voorlezen.
Deze toetsencombinaties zijn grotendeels gelijk aan die van
Vocal-Eyes, de DOS-voorganger van Window-Eyes. Deze
toetsencombinaties kunnen (in geval van conflicten) door de
gebruiker geherdefinieerd worden. Bovendien kan de gebruiker zelf
sneltoetsen defini‰ren voor functies die normaal enkel vanuit het
menu met instellingen te activeren zijn. Via Ctrl-\ roep je dit
uitgebreide menu op, dat toegang geeft tot alle instellingen van
dit GUI-toegangspakket.
De gebruiker kan gemakkelijk zelf schermbewakingsgebieden
defini‰ren.
Zowel de programma-interface, de hulpteksten als de handleiding
zijn in het Engels opgesteld. Leestekens worden echter in het
Nederlands uitgesproken.
Er is een doorleesfunctie beschikbaar die de mogelijkheid biedt
tot het voorlezen van een volledig document en die dus niet
beperkt is tot het lezen van de inhoud van het beeldscherm.
De gevorderde gebruiker kan zelf profielen voor bepaalde
toepassingsprogramma's aanmaken. Bovendien worden voor alle
bekende toepassingsprogramma's profielen meegeleverd (ook voor
WordPerfect 7.0).

4. Beoordeling
4.1. Hal 95
Hal 95 ondersteunt het gebruik van de Windows sneltoetsen prima
en vult dit aan met een aantal logisch gekozen sneltoetsen voor
navigatie en uitlezen van de scherminformatie. Het menu met de
instellingen is logisch ingedeeld in zes overzichtelijke
tabbladen en wordt voldoende door de spraak ondersteund. Bij het
oproepen van dit menu, komt de focus vrij willekeurig op ‚‚n van
de instelvelden terecht. We zouden het logischer vinden indien
hij altijd op ‚‚n van de tabs (die toch zowat de basis van dit
dialoogvenster vormen) terecht kwam.
Wellicht zijn een paar kleine foutjes te wijten aan het feit dat
het om een vrij nieuw product gaat. Zo konden we Hal er niet toe
bewegen de attributen in de uitrolmenu's uit te spreken, waardoor
bijvoorbeeld de corresponderende sneltoets niet te achterhalen
is. Verder kwam er soms op onverklaarbare wijze een einde-
lijnmarkering voor in het midden van een tekstlijn.
Een sterk punt dat de andere pakketten niet bieden is dat voor de
tekst uit een document en voor systeemboodschappen twee
verschillende talen kunnen worden ingesteld.
We vonden het verder jammer dat Hal 95 geen hulpfunctie biedt.
We missen bij Hal 95 ook een paar functionaliteiten die de meeste
concurrenten wel bieden, zoals de mogelijkheid tot voorlezen van
een volledig document, het kunnen werken met
schermbewakingsgebieden of het gebruik van profielen. We moeten
Dolphin echter wat krediet geven aangezien het hier gaat om een
nieuw product (versie 1.01), terwijl de andere geteste producten
reeds minstens ‚‚n grote update achter de rug hebben.

4.2. Jaws for Windows
De bediening via het numeriek toetsenbord, waarbij de Insert-
toets als combinatietoets dient, vonden we vrij intu‹tief. Het
menu biedt ruime instellingsmogelijkheden, maar de toegang tot de
verschillende instellingen (de zijsprong naar de Configuratie
Wizard en het bewaren van de instellingen) vonden we veel te
omslachtig. We hadden hier toch liever alle instellingen in ‚‚n
enkel menu gezien.
De Apollo spraaksynthesizer reageert vrij traag op de informatie
die het van Jaws doorgespeeld krijgt. Er is wel een nieuwe driver
voor de Apollo beschikbaar die dit probleem uit de wereld helpt
maar die dan weer een negatieve invloed kan hebben op de
stabiliteit van Jaws.
Een zeer sterk punt is dat dit pakket tot in de kleinste details
naar het Nederlands werd vertaald, iets wat we bij de directe
concurrentie niet terugvinden.
Verder waren we onder de indruk van de contextafhankelijke
hulpfunctie, die zelfs bij toepassingen waarvoor we geen profiel
hadden, heel behoorlijk werkte.
De toetsencombinaties zijn niet herdefinieerbaar, maar omdat Jaws
niet zo vlug tegen conflicten aanloopt, vonden we dit niet zo'n
enorm minpunt.
Voor ons oordeel over de profielen verwijzen we naar de vorige
test.

4.3. Slimware Window Bridge
Het gigantisch aantal commando's maakt van Slimware Window Bridge
op functioneel vlak weliswaar een veelzijdig programma, maar
heeft daarnaast ook zo zijn schaduwkanten. Een gebruiker van dit
GUI-toegangsprogramma moet wel erg gevorderd zijn en over een
enorm geheugen beschikken, wil hij al de commando's uit het hoofd
kennen. Bovendien verhoogt het risico op toetsenbordconflicten
evenredig met het aantal gebruikte toetsencombinaties.
Het wisselen van taal via een sneltoets gaat erg vlot en is
zonder twijfel een sterk punt van Slimware Window Bridge.
Er is een goede hulpfunctie beschikbaar, maar deze is jammer
genoeg niet contextafhankelijk.
De vertaling van de menutekst naar het Nederlands vinden we
prima, maar in ‚‚n adem vinden we toch dat ook de beschrijving
van de grafische context, de hulpfunctie en de handleiding zouden
moeten vertaald worden.
De vele snufjes die Slimware Window Bridge biedt, zoals het
automatisch detecteren van icoontjes of het rekening houden met
een snel veranderende voortgangsbalk, kunnen handig zijn voor
gevorderde gebruikers.
Hoewel diverse kleine foutjes aanwezig blijven (zoals de spraak
die niet steeds de cursor of focus volgt of de scherm- of
vensterinhoud onvolledig uitspreekt), kunnen we deze beoordeling
toch be‰indigen met een positieve noot: versie 2.4 vormt op een
aantal vlakken een merkbare verbetering ten opzichte van versie
2.3 uit de vorige test.
Voor ons oordeel over de profielen verwijzen we naar de vorige
test.

4.4. Window-Eyes
Het werken met de toetsencombinaties waarin Window-Eyes voorziet,
zal voor een beginnend gebruiker niet zo makkelijk zijn omdat we
deze combinaties niet echt intu‹tief kunnen noemen. Positief is
dan weer dat de gebruiker deze combinaties zelf kan wijzigen. Wie
vertrouwd is met Vocal-Eyes, zal ook direct aan de slag kunnen
dankzij de grotendeels identieke sneltoetsen.
De werkwijze bij het editeren van een tekst is erg omslachtig. Om
een letter, woord of regel te lezen gebruik je een bepaalde
toetsencombinatie. Om de cursor naar de gelezen tekst te halen
moet je dan weer een andere toetsencombinatie gebruiken. Dit doet
denken aan de werkwijze met lees- en schrijfmodi uit het DOS-
tijdperk, maar is bij het werken in een GUI niet echt handig te
noemen.
Om conflicten met toetsencombinaties uit de weg te gaan voorziet
dit GUI-toegangsprogramma in een mogelijkheid om meerdere
functies aan ‚‚n sneltoets te koppelen.
Window-Eyes beschikt over een degelijke hulpfunctie, die jammer
genoeg niet contextafhankelijk is.
Window-Eyes is niet altijd even consequent in het uitspreken van
items uit een selectielijst in een dialoogvenster. Hij vergeet
soms eens een item te melden. Als je dan even terugkeert met de
cursor, zegt hij het wel en kan je weer verder. Als niet-ziende
besef je echter niet steeds dat hij iets oversloeg.

5. Conclusie
Voor wie er niet in geloofde kunnen we na deze test bevestigen
dat er wel degelijk met Windows kan gewerkt worden door
uitsluitend van spraak gebruik te maken. Al moeten we hier wel
een paar kanttekeningen bij maken. Net zoals bij de vorige test
is ook hier gebleken dat men zich best beperkt tot de meest
gangbare toepassingen. Wie wat specifiekere toepassingen (we
denken bijvoorbeeld aan de Reisplanner voor Windows) wil
gebruiken zal vlug merken dat het in het begin niet steeds van
een leien dakje loopt. Als u bovendien regelmatig teksten
editeert zal u vaststellen dat braille een welgekomen
ondersteuning kan betekenen.
We kunnen een duidelijk onderscheid maken tussen de verschillende
geteste producten. Hal 95 is duidelijk nog maar aan een eerste
versie toe en moet nog wat achterstand op de concurrenten
inlopen. Toch levert Hal voor een eerste versie een behoorlijk
werkend resultaat af. Window-Eyes is een redelijk werkend product
zonder echte blikvangers. Window-Bridge en Jaws staan het sterkst
in de schoenen en hebben elk zo hun uitschieters. Slimware Window
Bridge biedt veel toeters en bellen en ruime mogelijkheden voor
de gevorderde gebruiker. Bij Jaws kunnen de goede Nederlandse
vertaling en de solide hulpfunctie bekoren.
Concluderend voor zowel de vorige als deze test, kunnen we
bevestigen dat het DOS-tijdperk nu wel zeer snel definitief
achter ons zal liggen, ook voor PC-gebruikers met een visuele
handicap. Voor wie dus mee wil met zijn tijd en bovendien zijn
kansen op de arbeidsmarkt gaaf wil houden wordt het stilaan de
hoogste tijd om de stap te zetten naar Windows. Doe hiervoor bij
voorkeur beroep op ondersteuning van een ziende Windows-
gebruiker, trek ruim de tijd uit, leg het nodige geduld aan de
dag en hou voor in geval van nood uw vertrouwde DOS-toepassingen
achter de hand. En vooral: koop geen Windows-aanpassing alvorens
u er een aantal grondig heeft kunnen uitproberen!

====================
Verklaring Terminologie
====================
-3D videokaart: videokaart die ervoor zorgt dat de afhandeling
 van driedimensionale effecten op het scherm (veel gebruikt bij
 spelletjes en multimediatoepassingen) versneld wordt (ook 3D
 acceleratie genoemd); dergelijke videokaarten worden meer en
 meer standaard in PC's gemonteerd.
-SSIL (Speech Synthesizer Interface Library): een door
 Arkenstone ontwikkelde standaard die een interface vormt tussen
 het schermuitleesprogramma enerzijds en de spraaksynthesizer of
 spraaksyntheseprogramma anderzijds; ieder SSIL-compatibel
 schermuitleesprogramma kan in principe samenwerken met iedere
 SSIL-compatibele spraaksynthesizer of -syntheseprogramma.
-Geluidskaart (sound card): uitbreidingskaart die een PC
 uitgebreide geluidsweergavemogelijkheden geeft en die de door
 het spraaksyntheseprogramma gegenereerde spraak hoorbaar maakt.
-Microsoft Active Accessibility (MSAA): door Microsoft
 ontwikkelde standaard die softwareprocucenten ertoe aanspoort
 hun toepassingsprogramma's zodanig te ontwikkelen dat ze
 gemakkelijker bruikbaar zijn in combinatie met
 computeraanpassingen voor gehandicapten.
====================